ER UNIVÈRS (22) : ES ESTELES NOMADES

Era nòsta vision der Univèrs ei un espaci lèu infinit qu’a laguens galaxies e mès galaxies mès tanben, com ja auem dit, espacis ueds damb antimatèria. E laguens des galaxies i aurien centeats, dilhèu milèrs, de sistèmes planetaris que viren ath torn d’ua o mès esteles. Mès era suspresa ei grana quan afirmem tanben que i a un nombre fòrça naut d’esteles nomades. Dilhèu n’i a tantes en Univèrs com esteles damb planetes ath sòn torn enes galaxies. E es esteles nomades an un moviment contunh mès era sua direccion non ei fixa.

Açò, aguesta vision sus es esteles coneishudes coma esteles nomades o tanben esteles isolades ei relativaments naua. Sonque siguec confirmada en Astronomia a partir dera annada 2014 . pr’amor qu’enquia alavetz non se podie separar era lum des esteles « normaus » dera d’aguestes esteles nomades. Un hèt que passèc en 2014.

Son esteles que demoren luenh des sues galaxies originàries e n’i a diuèrsi miliards en es galaxies vesines dera nòsta. De hèt, diuèrses observacions scientifiques confirmèren ja en 1997 que i auie un grop d’esteles situades a mès de 300.000 annades-lum dera galaxia mès pròplèu. Com podie èster açò ? Non ère ua lei universau qu’es esteles son laguens des galaxies e qu’an planetes ath torn d’eres ? De hèt, aguestes esteles qu’èren pròp deth molon dera Vèrge èren enquia un 10% des esteles que i auie en aquera region. Mès encara, n’i auie mès dehòra d’aguest molon que non laguens. Com ei açò possible ?

Calie revisar un aute còp eth procés de formacion e neishement des esteles, pr’amor que n’i auie bères ues que non seguien es madeishes leis qu’es autes : èren çò qu’es cercaires comencèren a estudiar damb mès prigondor e qu’aué son es celèbres esteles nomades. Era sua origina poirie èster ben eth centre d’ua galaxia. Mès alavetz, qué provoquèc era sua huguda de laguens d’ua galaxia ? Mès tanben poirie èster qu’auessen neishut ja dehòra d’ua galaxia, un hèt fòrça singular.

Ua vision naua

Des dera annada 2007, es astronòms estudien ua longa coa de gas de mès de 200.000 annades-lum de longada nomentada ESO 137-001 e qu’a laguens milions d’esteles isolades e luenhanes deth molon de galaxies mès pròplèu, Abell 3627. Era sua edat poirie èster d’apuprètz milions d’annades.

Ua des responses des cercaires sus aqueres, milions d’esteles nomades, ei qu’era coa de gas on son se formèc pr’amor deth movement dera galaxia ESO 137-001 a trauèrs de gas fòrça caud. Atau, eth pas d’aguesta galaxia en tot crotzar aquera region de gas aurie provocat ath sòn torn, e açò ei un hèt positiu, era creacion d’ua longa coa de gas damb milions d’esteles isolades. Era majoritat d’aguestes son laguens dera madeisha coa de gas mès tanben n’i a fòrça ena termièra d’aguesta. E es telescòpis actuaus ja an confirmat qu’eth procés de creacion de mès esteles isolades en aquera region non a acabat encara.

Non hè encara ua decada qu’es cercaires internacionaus descorbiren que i a centeats de milèrs de milions, dilhèu, miliards, d’esteles nomades, en Univèrs. Entà confirmar era sua existéncia fisica es cercaires envièren ua sonda espaciau damb un telescòpi, entà estudiar damb mès prigondor aguest tipe d’esteles – e tanben d’autes, açò non cau dide’c-.

Eth fenomèn des esteles ei fòrça complèx. Esteles que neisheren prumèr ena istòria der Univèrs son es qu’envièren prumèr era sua lum enquia nosati. Es esteles nomades son fòrça mès joenes e era sua lum demore normauments oculta pera lum des mès ancianes. E pr’açò cau enviar sondes espaciaus dehòra dera nòsta planeta damb telescòpis. Entà poder trapar era lum d’aguest tipe d’esteles nomades. Sonque quan es cercaires an « isolat » era lum d’aqueres esteles isolades ei quan es scientifics an descorbit que n’i aurien fòrça mès que non se pensaue.

D’un aute costat, era lum d’aguest tipe d’esteles non ei tan fòrta coma era des esteles situades laguens de galaxies damb planetes ath sòn torn. E non se sap ben perqué açò ei atau. Mès ei atau. E sonque pòden èster trapades quan son amassa, en grop. Era deduccion finau siguec que n’i auie miliards.

Mès ua des qüestions principaus sus era formacion des esteles nomades encara non a responsa. Com siguec possible qu’aguestes – milions – esteles hugeren d’ua galaxia se se formèren laguens d’aguesta ? E, maugrat qu’era sciéncia non trapèc encara ua responsa finau – çò ei que podèc èster demostrada scientificaments – i a ja diuèrses teories que poirien explicar amb era logica der Univèrs era existéncia d’esteles isolades nomades.

Ua teoria d’aguestes afirme qu’es esteles nomades an era sua origina en es chòcs que patissen es galaxies. Abans non se sabie tanpòc qu’es galaxies chocauen entre eres. Açò ei aué un hèt demostrat. E quan ua o mès galaxies chòquen entre eres, milions des esteles qu’an laguens d’aguestes se poirien « pèrder-se » en espaci, luenh dera sua galaxia mair.

Era violéncia d’un chòc galactic – çò ei entre aumens dues galaxies – ei un chòc fòrça lent en temps (uman), mès ei tanben un des chòcs mès violents que i a en Univèrs. E era violéncia ei tan fòrta que poirie provocar ben era expulsion de milèrs, milions d’esteles dera sua region natau laguens d’ua des galaxies. E quan mès estudien es cercaires aguest fenomèn mès pensen qu’ei fòrça comun en Univèrs e que dilhèu i aurie tantes esteles isolades nomades en espaci com er aute tipe d’esteles, que demòren ena sua region naturau.

Totun, aguest hèt non se desvolopèc tostemps en Univèrs. Sonque comencèc a èster mès e mès comun damb eth neishement des prumères galaxies hè apuprètz 12 miliards d’annades.

Eth mecanisme regular peth quau nèishen aguestes esteles nomades, totun, ei luenh d’èster ben comprenut. N’i a bères ues que dilhèu siguèren expulsades des sues galaxies mair pr’amor d’un gigantàs chòc damb ua auta galaxia. D’autes encara se poirien auer format pr’amor deth pas dera sua galaxia mair en tot crotzar cèrta region der Univèrs. E demorèren isolades des sues galaxies. Aué son esteles nomades que non an un movement regular.

Dilhèu aguestes esteles nomades an tanben ath sòn torn planetes e dilhèu bèri uns d’aguesti an vida. Se bèth un còp aguestes esteles nomades chòquen contra ua auta estela o planeta pr’amor deth sòn movement irregular, era vida en aguestes planetes poirie finir lèu lèu. Mès abans de sajar de compréner tot açò, ne cau estudiar mès era sua origina e dar responses sientifiques pr’amor qu’ara ja sabem que i a miliards d’esteles nomades en Univèrs.

Un article de Christian Andreu*

*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.

Aguest article ei publicat gràcies a un acòrdi de cooperacion damb www.aranes.club, era pagina web entà apréner aranés de forma gratuita