ER UNIVÈRS (23) : ES QUASARS

Hè 60 annades es cercaires descorbiren ua hònt d’emissions radioelectriques susprenenta. Ère fòrça fòrta e discontunha. Mès non podie èster ua estela, pr’amor qu’aguestes no emeten normauments ondades de ràdio importantes. Eth nòm causit entà aguest nau objècte der Univèrs ; quasar, pr’amor qu’ère un cos quasi estelar.

Aué, 60 annades dempús, es quasars son un shinhau mès coneishudi. Son en es limits der Univèrs e an ua vida fòrça longa, pr’amor qu’era sua lum a de besonh milions de miliards de quilomètres entà arribar en çò nòste. Açò, dit d’ua auta manèra, ei com díder qu’an ua vida lèu etèrna. E tanben se sap que non son esteles e que son un des elements mès destructors der Univèrs.

Damb era ajuda der espectromètre es cercaires poderen confirmar qu’es ondades de ràdio qu’emeten es quasars non apertenhen a cap element quimic coneishut. Calèc dar un nau nom : 3C48. Aué, annades d’estudi afirmen qu’era sua preséncia, bèri còps ei pròplèu dera color ròia mès que çò de mès abituau ei traparlos en eth camp der ultraviolèta.

Es quasars son, d’un aute costat, objèctes fòrça luenhans, que nèishen pendent era prumèra epòca der Univèrs. Non siguec enquiar annada 2011 que podec èster confirmat qu’eth quasar mès luenhan dera planeta blua ei situat apuprètz 13 miliards d’annades. E ua caracteristica tipica des quasars ei qu’an ua lum mès intensa que centeats de galaxies amassa. Un hèt tanben estonant entàs cercaires.

Es caracteristiques d’un quasar

Ua des caracteristiques des quasars ei, qu’en sòn centre i aurie quicòm semblant a un horat nere supermassiu – com eth que i a soent en centre des galaxies-. Era sua densitat centrau serie equivalenta a milions, milèrs de milions, era massa d’ua estela com eth Solei. E com se siguesse un horat nere, capturen tota sòrta de matèria que i ath sòn torn.

Tota aguesta matèria exteriora en sòn camin vèrs eth horat nere – o quicòm semblant, pr’amor qu’es cercaires non ne son segurs ath 100% – començarie a virar ath torn deth madeish e accelerarie de mès en mès era sua velocitat de rotacion. Açò, ath còp, provòque temperatures fòrça nautes. E qu’ei çò qu’arribe enquia nosati d’un quasar ? Era sua lum d’on proven ? Es senhaus de lum qu’arrecebem ena Tèrra aurien coma origina tota aguesta matèria que vire ath torn deth sòn centre. Ua matèria que lance senhaus de lum justaments abans d’èster chucada, fin finau, peth centre deth quasar. Per contra, eth quasar, emet bromes de gas damb ua velocitat qu’ei pròp dera dera lum.

Era lum qu’arrecebem d’un quasar ei diuèrsa. Era sua frequéncia pòt cambiar en ores o dies. Un quasar poirie èster tan gran com eth nòste sistèma solar sancer. Damb es sues mesures e era energia que lance en forma de lum, es cercaires sospiten qu’ei un tipe de horat nere. Mès encara ei desconeishut se quin tipe.

Es arrais de gas que lance un quasar, totun, gessen deth madeish per un costat mès tanben per aute, çò que hè d’aguest tipe de horats neres bèri uns objèctes espaciaus fòrça caracteristics – mès que mès pr’amor qu’un horat nere comun non lence absoludaments arren -.

Ei tanben fòrça dificil d’observar un quasar, tanben damb telescòpis de nauta tecnologia, pr’amor que, segontes er angle d’observacion, non pòt èster arreconeishut. De costat sonque podèm veir es « godilhs »de gas. Damb un shinhau mès d’inclinacion podèm veir era broma cauda e densa de matèria que i a ath sòn torn mès non aguesti godilhs. E atau poirie èster que hè annades qu’auem trapat quasars mès que non los auem classat coma tau pr’amor d’aguest problèma.

Maugrat açò, es atronòms an arribat a classar mès de 130.000 quasars. Es distàncies d’aguest son tostemps fòrça nautes e pòden cambiar entre es 10 e es 13 miliards d’annades-lum. Açò confirmarie tanben era sua edat, çò que vò díder que son bèri uns objèctes der Univèrs mès vielhs que i a actuament.

Quan es quasars neisheren er Univèrs – que neishec hè apuprètz 14 miliards d’annades – ère fòrça joen e tanben fòrça mès petit. Es galaxies on èren aguesti quasars èren tanben fòrça mès pròplèu es ues des autes. Bères ues d’aguestes èren tan pròp que se fusionauen e tot. Non cau díder qu’en aguesta situacion i auie fòrça mès matèria en aqueres regions e tanben pertot pr’amor qu’eth madeish Univèrs ère fòrça mès dens qu’aué. Aquera matèria siguec er aliment des quasars pendent es prumèri moments e çò que possibilitèc eth lançament dera sua lum enquia nosati damb ua fòrça fantastica.

Mès, com toti sabem, er Univèrs ei en tot espandir-se, e donques es galaxies des regions on auien quasars vengueren mès e mès luenhanes es ues des autes. Açò provoquèc ua menor densitat de matèria en aqueres regions e donques es quasars, a l’ora d’ara, se poirie díder qu’an mens aliment, pr’amor que non i a tanta matèria ath sòn torn. Ath còp, era intensitat dera lum qu’a coma origina es pròpris quasars venguec menor e pr’amor d’açò es cercaires arribèren a concludir que se era lum ei mens fòrta eth quasar pòt èster mès joen. Es darrèrs quasars que neishèren en Univèrs an ua densitat de lum fòrça baisha e, fin finau, segontes diden es darrèrs estudis, poirie èster qu’eth quasar deishèsse d’eméter lum e que venguesse fòrça escur, com un horat nere comun. Atau, que cau demandar-se se es horats neres actuaus – com es que i a en centre des galaxies –sigueren prumèr quasars.

D’un aute costat, i a quasars que son totauments susprenents pes sues caracteristiques fisiques. Ei aguest eth cas deth quasar HEO450-2958, situat a 3 miliards d’annades-lum dera planeta blua. Era sua lum ei mès intensa encara qu’era dera pròpria galaxia on ei. Totun, segontes semblarie, non i a cap galaxia ath torn d’aguest quasar. Com ei açò possible ?

Prumèr es cercaires pensèren qu’òc, que i auie ua galaxia, mès que non podien guardar-la. Dilhèu ère en darrèr d’ua broma de gas e matèria gigantassa. Mès non, non n’i auie cap e era mès pròp auie ua quantitat giganta d’esteles. En analizar eth cas es cercaires descorbiren que i auie un bescambi de matèria e energia entre aqueth quasar e aquera galaxia. Es quasars, donques èren es arresponsables de tantes esteles. E, dilhèu, son es creadors prumèrs des galaxies , abans d’entrar en sòn centre. Mès açò encara non siguec demostrat.

Un article de Christian Andreu*

*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.

Aguest article ei publicat gràcies a un acòrdi de cooperacion damb www.aranes.club, era pagina web entà apréner aranés de forma gratuita