ER UNIVÈRS (21) : ES COMETES

Estudiar e analizar era matèria des cometes ei fòrça important pr’amor que bèri cercaires afirmen que son hèti d’ua matèria tan vielha com eth nòste sistèma planetari, çò ei apuprètz 4,6 miliards d’annades. Pr’açò madeish, e maugrat que i pòt auer tòques mès importantes entara sapiéncia dera umanitat, son de mès en mès estudiades.

Era relacion entre es umans e es cometes ei ja vielha. Dilhèu tan vielha com era istòria dera umanitat e dilhèu encara mès vielha – era preistòria – maugrat que non ne son demoradi testimònis escrits : observats ja pes ancians chinesi e dempús pes grècs, es romans e es egipcians, era relacion entre er òme e es cometes ja comence a èster intima. Totun, scientificaments açò non comencèc enquiara arribada der astronòm Edmond Halley.

En 1705 aguest astronòm anglés – segur qu’eth sòn nòm ei pro coneishut entre bèri uns de vosati – comencèc a estudiar tres cometes observadi des dera planeta blua en es annades 1531, 1607 e 1682. E sagèc de desvolopar ua orbita que demorarie apuprètz 16 annades ath torn deth Solei. Enquia deishèc escrit qu’aquera cometa tornarie a èster vista ena Tèrra en 1758. Era cometa tornèc a passar pròp dera nòsta planeta sonque bèri mesi dempús, en 1759.

Mès açò siguec considerat coma ua vertadèra capitada scientifica entara tota era umanitat : er òme podie analizar eth camin des cometes en cèu e arribar a predir quan tornarien. Aquera cometa, aué a eth nòm der astronòm que l’estudièc damb prigondor en sègle XVIIIau, e pr’açò aué ei coneishuda per toti com era cometa Haley. Eth darrèr còp que podec èster observada des dera Tèrra siguec en 1986 e pr’açò es qu’an quaranta o mès annades rebrembaràn ben quan arribèc, tota era publictat qu’auien es diaris dera epòca e tot çò que siguec dit. Era cometa Haley non tornarà a passar pròp dera Tèrra enquiara annada 2061 e çò de mès segur ei que nosati ja non la veiram mès, mès òc que poirà èster guardada pes nòsti hilhs – e pr’açò que ne cau parlar damb eri e dilhèu un dia rebrembaràn qu’es sòns pairs tanben l’auien vist.

Objèctes espaciaus petits

Era diferéncia gigantassa entre ua planeta o ua estela nomada e ua cometa ei qu’ua cometa ei un objècte que i a en espaci damb movement mès que, normauments, non ei guaire grana. Atau, an ua forma irregulara e era majoritat d’eres non an un diamètre superior as 12 quilomètres. Era majoritat des cometes, d’un aute costat, ei hèta de gèu e sonque an apuprètz un 10% d’autes materiaus com eth carbòni. Son atau fòrça heiredes pr’amor qu’era majoritat deth temps son fòrça luenh deth Solei pr’amor dera sua orbita. Era sua forma, totun, que càmbie tostemps tanben pr’açò.

Tecnicaments ua cometa a un centre, ua capa exteriora e ua coa mès, ena realitat, era capa exteriora e era coa sonque nèishen damb ua mès nauta temperatura que se pòt desvolopar quan son pròp deth Solei. Eth sòn centre ei hèt de gèu, que pòt auer coma origina era aigua, mès tanben d’auti elements espaciaus com ara dioxid de carbòni, metan, etan o encara acetilèn.

Quan ua cometa ei fòrça pròp deth Solei, era temperatura dera madeisha ven mès nauta. Mès nauta encara ven era temperatura dera capa exteriora dera cometa, que dèishe d’èster solida e ven gas. Aguest gas ei çò que formarà era coa dera cometa que poirà èster observada encara mès ben que non era pròpria cometa.

Era coa d’ua cometa pòt espandir-se ath long d’entre 80 e 250.000 quilomètres de longada e bèri còps pòt arribar enquia un million de quilomètres. Era cometa Halley, de hèt ei hèta en 80% d’aigua, 10% de monoxid de carbòni, 3% de dioxid de carbòni, 2% de metan, 1,5% d’amoniac e dilhèu 0,1% d’acid cianidric.

Cau soslinhar qu’era coa ei çò que provòque ua mès grana visibilitat en ua cometa, pr’amor qu’eth gas patís ua cèrta reflexion de la lum solara. Ei açò çò que hè qu’es umans podam tanben observar cometes sonque damb es uelhs, sense telescòpis, des dera Tèrra. A mès d’açò, cau descríuer era coa d’ua cometa com eth resultat deth vent solar e era pression dera radiacion solara sus eth cometa.

Çò que nosati nomentam coa d’ua cometa e que pòt arribar a hèr desenats de milèrs de quilomètres de longada, son en vertat diuèrses coes e non sonque ua. Era majoritat n’an dues que nèishen quan era cometa ei pròp deth Solei. Era prumèra a coma causa principau eth vent solar, ei hèta de plasma, çò ei eons, e a ua velocitat de 500 Km/segon. Mès aguesta madeisha pression deth vent solar tanben pòt hèr nèisher ua dusau coa ena cometa. E bères ues an enquia ua tresau coa hèta d’idrogèn, que sonque pòt èster trapada damb ajuda dera radioastronomia.

Eth classament des cometes

Ei pr’amor dera sua forma qu’es scientifics an classat es cometes en dues granes classes ; es cometes cuertes e es cometes longues. Es prumères demoren apuprètz 200 annades entà virar ath torn deth Solei deth còp qu’es autes demoren entre 2 sègles e milèrs d’annades. Tanben segontes es cercaires era majoritat des cometes cuertes an era sua casa en cinturon de Kuiper. Es cometes longues aimarien mès ben auer era broma d’Oort coma casa oficiau on n’i aurien milions.

Segontes es cercaires, eth cinturon de Kuiper ei situat ena termièra finau deth Sistèma Solar, mès enlà dera orbita de Neptun. Aquiu i aurien segontes es darrèrs estudis, apuprètz 200 milions de petits objèctes, que poirien èster cometes. Sonque cau un petit cambiament ena gravetat des planetes gigants entà provocar eth neishement d’ua cometa en aquera region.

Era broma d’Oort, mès luenhana encara deth Solei, ei on es cercaires afirmen que i poirien auer centeats de milions de petits objèctes espaciaus. Totun, era causa dera creacion d’ua cometa aquiu non serie era gravetat des planetes deth nòste sistèma planetari mès era gravetat des esteles vesines.

Non cau rebrembar qu’es cometes son tanben fòrça importantes ena Astrofisica pr’amor que fòrça d’eri se formèren hè 4,6 miliards d’annades, çò ei quan neishec tot eth Sistèma Solar. E eth materiau qu’an aguestes cometes non cambièc guaire pendent tot aguest temps. Pr’açò madeish es umans lancèren en 2004 ua sonda espaciau qu’estudièc de pròp era cometa 67P de sonque 4 quilomètres de diamètre. E en 2015 era comunautat scientifica mondiau confirmèc qu’auien trapat azòt mollecular en ua cometa. E açò poirie voler díder– sonque dilhèu – qu’era vida ena planeta blua arribèc damb ua cometa. Un hèt mès que probable.

Un article de Christian Andreu*

*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.

Aguest article ei publicat gràcies a un acòrdi de cooperacion damb www.aranes.club, era pagina web entà apréner aranés de forma gratuita