UN EMPERI AMB PLUSORS LENGAS. L’ÈST
Tradicionalament s’es restacat lo latin amb la lenga de l’Empèri Roman. Totun, i aviá tanben d’autras lengas parladas dins l’empèri. Maugrat que la lenga latina èra una caracteristica de la romanitat, lengas coma lo grèc aguèron un luòc fòrça important en la partida mai orientala de l’empèri. E quora Roma tombèt al sègle Ven venguèt lenga generala de l’administracion de çò que seriá puèi l’Empèri Bizantin. Mas tanben n’i aguèt d’autras.
Foguèt tan granda l’influéncia del grèc dins l’empèri, que la paraula de Dieu foguèt escricha originalament per Sant Pau en aquela lenga. De mai, los primièrs concilis ecumenics foguèron celebrats tanben en grèc e solament foguèt tradusida la paraula de Crist al latin pr’amor que dins la partida mai occidentala de l’empèri i aviá fòrça problèmas de comprension. Pas abans.
Amb lo grèc – qu’aviá un caractèr mai o mens de lenga oficiala – d’autras lengas coma lo punic, lo còpte, l’arameu o lo siriac laissèron un molon de tèxtes epigrafics e literaris. Aquò vòl dire qu’èran parladas per una partida importanta de la populacion, al costat del latin. Lo multilingüisme foguèt tanben dins l’èst de l’empèri una caracteristica evidenta maugrat çò que se pòt pensar.
Una lenga gaireben oficiala
Lo grèc èra estada la lenga comuna mai parlada dins l’èst mediterranèu après la conquista d’Alexandre Magne. Aital contunhèt pendent la conquista romana e los quites emperaires aguèron de problèmas per impausar lo latin en aquela partida de l’empèri. L’emperaire Claudi ensagèt d’arrestar l’utilizacion de la lenga grèga e, divèrses còps, acceptèt pas de balhar la ciutadania a aqueles que parlavan pas latin – çò que vòl dire que parlaven solament grèc-. De mai, lo senat roman finiguèt per agir d’una manièra bilingüe pr’amor de las continuas ambaissadas e missions diplomaticas que venián de l’èst de l’empèri e que solament parlavan grèc.
La preséncia d’aquela lenga es demorada clara dins un grand nombre d’inscripcions bilingües e las leis e tèxtes oficials èran revirats totjorn al grèc en çò que seriá puèi l’Empèri Roman Oriental.
Mas al costat del grèc tanben foguèron parladas mai lengas que confirman un bilingüisme de fòrça ciutadans de l’empèri. L’aramèu e lo siriac foguèron en aquela epòca las lengas mai utilizadas en Siria e Mesopotamia – e mai enlà encara pr’amor de la sieuna utilizacion per de comunautats cristianas coma la d’Edessa-. Aital, lo siriac foguèt una lenga amb un grand prestigi dins los cercles intellectuals grècs fins lo sègle quatren e se pòt parlar d’una bèla influéncia d’aquela sus mai d’un escrivan e filosòf grèc coma Eusebius, Basil, Teodoret o Tatian. Foguèt, al delà d’aquò, una lenga qu’ajudèt a s’espandir al maniqueïsme e entre lors escrichs n’i a plusors de monofisitas e nestorians, puèi enebits per la glèisa catolica romana.
Pas luenh d’aquel airal èran tanben parladas encara – maugrat que prèp de la sieuna extincion – lengas coma lo galacian – una lenga cèlta que menèron a Anatolia los cèltas quand conquistèron aquela region pendent lo sègle tresen abans lo Crist-, lo frisian, lo pisidian o lo capadocian.
Tanben èran parladas en Asia Menora lo misian e l’isaurian. De mai, a l’èst lo latin foguèt pas jamai la lenga oficiala de l’armada pr’amor qu’èra pas la lenga mai utilizada dins la vida vidanta. Solament es demorada una excepcion, la colonia romana de Beritus (prèp de Beirut) pr’amor de la sieuna escòla de leis romana. Mas aquò èra pas un fach abitual.
La lenga dels faraons
L’anciana lenga dels faraons egipcians continuava d’evolucionar après gaireben 3000 annadas d’utilizacion pel pòble e la noblesa egipciana. Ara podiá èsser trobada jos un autre nom benlèu mai conegut, lo còpte. La sieuna escritura foguèt lo darrièr esfòrç de la classe egipciana mai educada de far viure tornarmai aquela lenga anciana. E foguèt benlèu lo darrièr.
Maugrat la conquista romana, lo còpte foguèt fins lo sègle quatren una lenga literària de primièr òrdre dins Egipte e los tèxtes escriches en aquela lenga arribarián fins la conquista araba e mai enlà encara. Aital, nombrosas omelias, normativas de monastèris, letras, vidas de sants o reglaments foguèron escriches en còpte. En l’an 640 los arabis conquistèron Egipte mas la majoritat de la populacion èra encara cristiana. Pendent la fin d’aquel sègle encara i a de protocòls amb de referéncias a Maomet en còpte e tanben en arabi.
Mai a l’oèst, las còstas africanas avián una populacion que parlèt la lenga semitica dels cartagineses fòrça temps après la casuda de Cartago en l’an 146 aC. En efièch, la lenga punica es trobada sovent en plusors tèxtes amassa amb lo latin o lo grèc. Una de las darrièras inscripcions neo-punicas proven de la vila romana de Leptis Magna (uèi Libia) pendent l’epòca de Domician (96 de l’edat cristiana)). Aquò vòl dire qu’encara èra la lenga mai utilizada per la populacion de la vila. L’emperaire Septimi Sever (193-211 dC) n’èra natiu e parlava plan lo punic e lo latin. De mai, Sant Agustin, nòrd-african tanben, ne parlèt divèrses còps.
Lo punic foguèt doncas la lenga de la populacion de Cartago, las ancianas colonias fenicias (coma Ebusus o Eivissa) mas tanben de l’oèst de la Cirenaica. Mai a l’èst èran parladas lengas coma lo libian o numidian, ancessoras de la lenga berbèr d’uèi lo jorn. Las inscripcions en lenga punica arribèron fins la vila d’Hippo (dins la frontièra de Tunisia actuala) e aquò confirmariá qu’èra pas una lenga parlada per de comunautats isoladas mas benlèu per la majoritat de la populacion africana romana de la region.
Al costat d’aquelas lengas mai grandas tanben parladas dins l’Empèri Roman amb lo latin (benlèu mai encara) i avián tanben de lengas que laissèron pas tèxtes escriches coma las lengas germanicas – la soleta excepcion n’es lo gòt) e las lengas indigènas que continuèron d’èsser utilizadas pendent sègles pr’amor de la sieuna fòrça magica. Per ansin grandas partidas de la populacion romana continuèt de dire determinadas frasas, paraulas o cançons pr’amor que solament podián aver afièch se èran dichas en la lenga originala.
Ja l’emperaire August ensagèt d’enebir las practicas magicas en tot alucar mai de 2000 libres esoterics pendent lo sieu règne, mas aquò solament vòl dire que la majoritat de la populacion encara utilizava aqueles discorses magics d’una manièra generala. Son testimòni del multilingüisme de la populacion de l’Empèri Roman e l’utilizacion de plusors lengas. Caliá dire las paraulas magicas en la lenga originala e èran dichas en còpte, punic, cèlta, vascon, ibèr, breton o etrusc: e demorèron aital mai enlà de la sieuna extincion naturala.
D’efièch, lo latin finiguèt per s’impausar, fin finala, en la partida mai occidentala de l’empèri après mai de 500 annadas en plusors luòcs. Mas la populacion volguèt pas lo parlar e comencèt de parlar plusors lengas encara parladas uèi; occitan, catalan, arpitan, romanés, portugués, asturian, galician, aragonés, francés, espanhòl, italian, etc. Foguèt benlèu la darrièra venjança d’unas nacions que benlèu volguèron pas jamai parlar lo latin e per ansin lo cambièron fins la sieuna extincion finala.
Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.