D’en promiera, me fau precisar qu’aqueu tèxte l’escriuguèri en 1998 e que fuguèt publicat dins lei numèros 67 e 68 dau Bulletin dau Sindicat Occitan de l’Educacion (S.O.E.)[1], que n’èri secretari per leis Acadèmias d’Ais e Niça e lo departament de Droma.
Lo títol originau èra “PEDAGOGIA – Percors diversificat (classa de 4a)”, qu’au Collègi La Ferratge de CUERS (83)[2] amé de collegas de Sciéncias Umanas e de Tecnologia aviam decidit un tau percors diversificat sus lo tema de la mar, estent que dins nòstra region avèm lei ciutats de Niça, Tolon, Marselha que son dubèrtas sus la mar, la navigacion e lo comèrci sus la mar Mediterranea.
Mostreriam ais escolans de portulans, de cartas ancianas, e ieu charrèri dau famós PITEAS, esquasi desconeissut (l’aviéu descubèrt dau temps de meis estudis universitaris à la Facultat dei Sciéncias Sant Carles de Marselha), mai tambèn de trigonometria, que lo cosinus d’un angle èra au programa de la classa de 4a.
Per acabar aqueu percors diversificat, aneriam visitar à Tolon pròche de l’Arsenau lo Museu de la Marina. Proficheriam de l’escasença per mostrar que lo vocabulari de la marina a fòrça mots coma ARSENAL, DARSA, AMIRAU, que son d’origina araba.
PITEAS: un famós massaliòt
PITEAS naissèt devèrs 380 avant Jèsus-Crist dins MASSÀLIA[3], la ciutat fondada quauquei 220 annadas avant per d’únei grècs venguts de Focea, una ciutat ioniana d’Àsia Minora quora fuguèt conquistada per lei pèrses.
Dau temps de PITEAS, MASSÀLIA era una ciutat de 6000 estajants qu’ocupava una superficia de 50 ectaras. Èra governada per un collègi de 600 gents sonats TIMOCS qu’èron armators o mercands. 15 d’entre élei formàvon un Conseu Superior que regissié leis afaires corrents. Una presidéncia èra observada au respècte de 3 TIMOCS qu’avién un grand poder. Enfin, un dei tres lei presidissié.
PITEAS, matematician e astronòme coma ARISTÒTEL, pensava que la planeta Tèrra èra de forma esferica. Avié ja mesurat la latituda de MASSÀLIA amé una precision fòrça granda: 43° 16’ 15” (Valor coneissuda à l’ora d’ara 43° 17’ 56”). À-n-aquela epòca MASSÀLIA èra la soleta ciutat dau monde que sa posicion geografica siguèsse coneissuda d’un biais tant precís. La latituda de Bizanci èra solament donada à 2° près, aquélei d’Alexandria, Ròde, Siena (Assoan) èron desconeissudas.
De mai PITEAS avié determinat l’obliquitat de l’ecliptic terrèstre es à dire l’inclinason de l’axe de la Tèrra per rapòrt au plan monte se vira à l’entom dau soleu.
Per aquò faire, coma lei Caldeans e leis Egipcians, PITEAS avié mesurat leis ombras portadas d’un gnomon (asta de bòsc verticala que son ombra tomba sus una susfàcia plana, qu’es à la basa dei quadrants solaris) lo jorn de l’equinòxe de la prima (lo 21 de març) e lo jorn dau solstici d’estiu (lo 21 de junh).
Per diferéncia, PITEAS trobèt un angle de 23° 46’ per l’obliquitat de l’ecliptic. Encuèi, la valor
mejana coneissuda es de 23° 28’.[4]
À la vista de sei coneissenças, PITEAS fuguèt convidat per lei Timocs à faire un viatge d’exploracion fòra lei luècs coneissuts de la mar Mediterranea, per fin de trobar de vias maritimas nòvas per carrejar l’estam e 1’ambre jaune o carabé (electron en grèc) qu’èron fòrça usats dins la ciutat de MASSÀLIA e dins leis àutrei ciutats foceas.
Èra sachut que l’estam necessari per faire lo bronze (aliatge de coire e d’estam) venié d’Albion (Granda Bretanha) e que lo carabé usat per realisar de jòias èra originari de Ba-Altis (la Baltica) monte se trobàvon de seuvas fossilas dau periòde de l’Oligocène. Aquélei produchs èron carrejats fins à MASSÀLIA per tèrra e fluvis amé fòrça peatges, adoncas lei Timocs s’avisèron de cercar un passatge per l’Orient estent que lei colomnas d’Ercules (destrech de Gibartar) èron tengudas per lei Cartaginencs qu’empachàvon lo trafec maritime.
Lei Timocs, segurament inspirats per lo racònte dau viatge de JASON e deis Argonautas, pensàvon qu’èra possible d’anar despuei lo Poant Euxin (la mar Negra) fins à la mar Baltica per lei fluvis, especialament lo Tanaís (bessai lo Dòn).
PITEAS donèt son acòrdi, bòrd que per lo biais d’aqueu viatge comerciau pensava de faire de
nòvei mesuras de latituda e de verificar seis ipotèsis sobre la variacion de la durada dau jorn en foncion de la latituda.
Devèrs 330 av. J. C. à l’atge de 50 ans, PITEAS s’en va dau lycadon de MASSÀLIA (lo Pòrt Vièlh) à bord d’un pentecontor. Un pentecontor es una nau solida e rapida que pòu percórrer 1000 estadis per jom (la valor mejana d’un estadi estent à l’entorn de 157 m).
Aqueu d’aquí sonat L’ARTÈMIS-DE-LA-SAGETA comportava una granda vela cairada centrala e una pichòta vela tambèn cairada à l’avant. De mai, à babòrd e à tribòrd se trobàvon 24 rems e un rem de govèrna d’arrier. 12 jorns après sa partença, L’ARTÈMIS passa de nuèch lei colomnas d’Ercules per fin de desjogar la vigilància dei cartaginencs, puei ribeja lòng dei còstas de la Mar Boreala (ocean Atlantic) fins en BRITÀNNIA, monte PITEAS, citat per STRABON, parla dei molons d’isclas de la còsta armoricana.
D’aquí, PITEAS dirigisse lo pentecontor devèrs leis isclas SORLINGAS (lei Cassiteridas, dau grèc cassiteros : estam) monte se tròbon lei minas d’estam. N’en dona una descripcion precisa de l’esplecha e s’arrèsta dins l’iscla d’Ictis (Wight) monte lo minerau d’estam es tractat.
PITEAS dona per lo promier còup una descripcion d’ALBION : «coma Sicília, Albion es de forma triangulària mai amé de còstas inegalas qu’una s’estira lòng dei còstas dau continent», calcula la distança que va separa de MASSÀLIA : 1700 km amé lei nòstrei mesuras en plaça de 1800 km, dona tambèn una estimacion de son perimètre, siegue 6400 km.
– Aquèu de còup! De gents que vívon mai luènh que lo 45n parallèle, mai siés foale PITEAS, es
impossible!
PITEAS profiecha perèu de son viatge per evaluar la distança sus mar correspondenta à 1° de latituda.
Tròba dins lei 700 estadis, çò qu’indica que la circonferéncia terrèstra es à l’entorn de 39500 km.[5]
Après questa pausa dins ALBION, lo pentecontor ARTÈMIS naviga fins à TULÈ (l’Irlanda segurament), monte PITEAS dona la descripcion d’isc1as cubicas qu’existísson encara à l’ora d’ara. Puei, arriba dins çò que sòna lo « paumon de la mar ›› (nom grèc de çò qu’en cò nòstre sonam carmarina). «Es pas de glaça dura, ni mai d’aire, ni mai d’aiga›› e parla d’endrechs monte lo solèu es absent 6 mes de l’an e tremonta pas dau temps de l’estiu.
De tota mena, PITEAS es arribat mai luènh que lo 45n parallèle dins de luècs monte son mesclats icebergs, glaças e aigas. Dins aqueu viatge (ò un autre) PITEAS tòrna L’ARTÈMIS devèrs Scanès (l’Escandinàvia) puei arriba dins la mar Baltica sensa trobar una via per rejónher lo Poant-Euxin.
Adonc l’ARTÈMIS se n’en tòrna devèrs MASSÀLIA. Dau temps dau retorn, per lo biais d’observacions sus lo movement dei marèias e aqueu de la Luna, PITEAS afirma que lo flux e lo reflux de la mar son deguts à una influéncia de la Luna (Èra pas possible de faire de tàlei correlacions dins la mar Mediterranea, bòrd que la marèia es fòrça leugiera).
PITEAS avié tambèn arremarcat que l’avié pas ges d’estèlas vesiblas au pòle Nòrd, qu’Eudòxe (-406 ; -355) disié que n’en avié una.
À son retorn, pas degun de MASSÀLIA cresèt sei racòntes. Tótei pensèron que galejava.
– Mon paure PITEAS, siés un pauc fadòli. Vòli ben crèire que la Tèrra siegue redonda, mai d’endrechs monte fa totjorn freg, monte la mar es gelada, es pas possible d’existir.
– De luècs monte lo solèu tremonta jamai! Macarèu! As tròup d’imaginacion, mon brave PITEAS!
– De que me dises, PITEAS? La mar Mediterranea es pas lo centre dau Monde! Fau pas farfantelejar ansin PITEAS!
De tot segur, lei TIMOCS de MASSÀLIA considerèron que lo viatge de PITEAS èra un falhiment, estent qu’avié pas trobat la via orientala. Per quant à la rota qu’avié descubèrt, fuguèt pas usada en causa de la preséncia dei Cartaginencs au destrech de Gibartar e mai perqué lo trafec per mar èra mens segur que per tèrra e mai lòng.
PITEAS avié fach una relacion de son viatge, dins un libre coneissut sota lei noms Periple sus l’ocean ò Descripcion de la Tèrra, mai aqueu libre es estat perdut. Leis istorians POLIBE (-204 ; -122) e STRABON (-54 ; 24) citèron d’extrachs d’aqueu libre dins seis òbras, mai totjom sensa crèire sei dires.
Es soncament au siècle XVIn que lei grands navigators reconeissèron PITEAS coma un vertadier grand viatjaire. En 1753, Loís Antòni de Bougainville diguèt « Je salue l’habile astronome, ingénieux physicien, géographe exact, hardi navigateur dont les voyages ont contribué à perfectionner la connaissance du globe ».
PITEAS, qu’una carriera venent sus lo Pòrt Vièlh de Marselha pòrta son nom e qu’a una estatua sus lo costat drech dau Palais de la Borsa, es de tota mena un famós explorator que fuguèt en avança de mai de mila cinc cents ans sus la sciéncia europea.
Bibliografia
Journal de bord de Pythéas de Marseille, de Ferdinand LALLEMAND, éditions J .M. Garçon (Marseille)
Le voyage extraordinaire de PITHEAS, de Jocelyne SILVY, in Sciences et Vie N°967.
Los grècs d’Occident, de Jean-luc LAMBOLEY, Editions Sedes.
L’Archéologue N°23 (juillet-Aout 1996).
NB : Una edicion dei fragments dau libre de PITEAS fuguèt publicada en 1824 à Upsala (Suècia) per Arvedson.
Joan-Glaudi BABOIS, junh de 2020
Tèxte mes en forma per Reinat TOSCANO
[1] Lo Reinat TOSCANO me lo faguèt descurbir, e ensèms porteriam nòstra pèira au clapier per lo faire conéisser e temptar de lo desvolopar dins nòstra region, rejonhent leis Acadèmias de Bordèu, Tolosa, Montpelhier, Clarmont, Lemòtges e lo departament d’Ardecha. Ara, lo Sindicat Occitan de l’Educacion existisse plus, mai pòdi dire que foguèt una experiéncia interessanta, especialament per la reflexion qu’i meneriam sobre l’ensenhament e la cultura à l’entorn de la lenga occitana.
[2] Au niveu locau dau Collègi La Ferratge, lo Reinat TOSCANO e ieu fugueriam elegits au Conseu d’Administracion sota l’etiqueta S.O.E. e fòrça ben sostenguts per l’ensèms dei professors e professoressas e per lei parents d’escolans, en causa de dificultats importantas amé lo Principau. Tot aquò per la pichòta istòria que fa la granda…
[3] Per mai d’entresenhas sobre la fondacion de MASSÀLIA (demòra saliana, bòrd que leis estatjants pròches èron de ligurs sonats salians), legir lo racònte de Justin sus Pròtis e Giptis. Accentuacion grèga: MASSALIA.
[4] Lo 21 de junh de 1638, Pèire GASSEND, dich GASSENDI, matematician e filosòfe naissut à Champtercier (pròche de Dinha) farà à Marselha una mesura de l’obliquitat de l’ecliptic conforma à la de PITEAS còmpte tengut de la variacion de l’ecliptic: 3° per un periòde de 40.000 ans, deguda à l’atraccion dei gròssei planetas pròchas de la Tèrra.
[5] Entre 1792 e l799, MECHAIN e DELAMBRE mesurèron la longor d’una part d’un meridian terrèstre, entre Dunquèrca e Barcelona, çò que donarà 40.000 km per la circonferéncia terrèstra. De questa mesura fuguèt establit lo mètre escandalh. Ara, es sachut que la Tèrra es aplatida ai pòles. À l’Eqüator la circonferéncia es de 40074 km. Lo mètre es uèi definit despuei la velocitat dau lume.
