Sus una de las sieunas illas los marins de l’HMS Bounty se revoltèron contra lo capitani del batèl e decidiguèron demorar en l’illa pr’amor de las sieunas femnas. Semblariá que foguèsse quicòm semblant al paradís. Tot aquò se debanèt fa 233 annadas (1789) mas l’archipela ont èra l’illa de Tofua aperten uèi a l’estat de Tònga, en Polinesia, al Pacific sud. Totun, los tongaleses i arribèron fa milièrs d’ans, quand conquistavan la mar. E s’i arrestèron pr’amor que, coma los marins del Bounty, tanben trapèron lo paradís.
Uèi sonque se sap que los ancessors pus luenhs dels tongaleses d’uèi lo jorn i arribèron aperaquí fa sieis mil ans dempuèi l’oèst luenh, benlèu la còsta insulara d’Asia. Formèron una part dels conquistadors de nòstra espècia que decidiguèt conquistar lo gigantàs ocean Pacific fa milièrs d’ans. Uèi Tònga es un país independent (dempuèi 1970, quora lo Reialme Unit li balhèt l’independéncia) a mai d’una archipèla, e qu’a coma frontièras marinas – e pas terrèstras, pr’amor qu’es una amassada de 177 illas dont mens de 100 son abitadas – al nòrd Wallis e Futuna (qu’apertenon a l’estat francés) e Samòa. Al nòrd-èst la Samòa estatsunitenca, a l’èst Niue Cook ( de Nòva Zelanda) e a l’oèst amb Fiji.
La capitala de Tònga es Nukualofa, una pichona vila, car tota la populacion amassa de Tònga son, uèi, aperaquí 100.000 abitants. La majoritat son, uèi, crestians, e totes parlan l’anglés a mai del tongian. Uèi lo jorn Tònga es un remembre vielh d’un ancian empèri que conquistèt fòrça païses e illas situadas al sieu torn. Totun, puèi arribèt la devesion, pr’amor que calguèt esperar fins al rei Jordi Tupou Ier per unificar tota l’archipèla (uèi lo rei de Tònga es lo rei Tupou VIen). L’economia principala de Tònga es, mai que mai, lo torisme, malgrat que pendent los darrièrs 15 ans foguèron descobèrtas fòrça resorças naturalas dont de depaus grands de divèrses minerals com zinc, coure, argent e aur.
La tèrra dels volcans
Benlèu los marins angleses del Bounty arribats a l’illa tongalesa de Tofua cresèron totjorn èsser al paradís, mas la realitat es que fòrça de las illas tongianas an una origina volcanica e aquò entraïna tanben cèrtas limitas a l’agricultura de l’archipèla, pr’amor del sòl que i demòra.
Pr’amor que las illas de Tònga pòdon èsser desseparadas en tres grops ; Vava’u, Ha’apai e Tongatapu. La majoritat an una basa de pèira de coralh de calç car se formèron sus de montanhas de coralh mai e mai naut. Pasmens, fòrça illas tongalesas an una origina volcanica.
Lo clima de Tònga, val pas o dire, es tropical, amb una sason cauda – de setembre a abril – e amb una temperatura mejana de 32ºC e la sason freda – de mai a novembre – amb una temperatura mejana de 27ºC-. Totun, la pluèja es permanenta al long de tot l’an (amb fins a 297 cm3 d’aiga annadièrs). De soslinhar una tras qu’importanta umitat jornalièra de fins al 80%.
L’origina volcanica de Tònga a coma causa principala qu’es una archipèla situada justament en la frontièra de las placas tectonicas pacifica e australiana : aquò provòca fòrça illas amb de volcans quand son pas naturalas (sus de coralh). L’archipèla es doncas un territòri plan e los puègs que i a son brica nauts. L’illa d’Eua es la pus anciana (nasquèt pendent l’Eocen) e d’autras coma Ata’u, Ha’apai o Kao nasquèron directament pr’amor d’erupcions volcanicas.
L’illa de Vava’u es l’illa qu’uèi a una màger activitat volcanica e après Ha’apai, que tanben a una intensa activitat volcanica. Sonque d’illas granas coma Tongatau o Eua an una origina naturala pas volcanica mas lo puèg pus naut fa sonque 30 m.
Pendent lo darrièr sègle Tònga patiguèt mai de 35 erupcions volcanicas. Lo volcan pus actiu es sus l’illa de Tofua – justament ont arribèt lo Bounty- e lo darrièr còp que i aguèt una erupcion volcanica foguèt en 2009. Lo volcan pus naut de Tònga, pasmens, es en l’illa de Kao e fa fins a 1.030 mètres de nautor.
Malgrat tot aquò, lo sòl de la majoritat d’illas ont tombèt de cendre volcanic es plan mai fertil – mai que mai lo de l’illa de Tongatapu-. En Ha’apai, per contra, lo principal problèma del sòl de l’illa es pas i aver de coralh en dejós mas l’erosion provocada pel vent pr’amor d’un relèu tras que bas.
Tònga patís de ciclons e de tempèstas tropicalas sovent – sustot de genièr a març-. Lo vent arriba sovent de l’èst e i a pas gaire aiga (la majoritat dels tongians an de pòtzes per reculhir d’aiga de pluèja). Lo lac pus grand de l’archipèla es lo Vaipuua – en Va’vau-.
En mai d’aquò son d’illas amb de sèlva tropicala. Istoricament òm donèt de bòsc als proprietaris e pr’açò uèi i a fòrça prats. La fauna e flora, ça que là, es tras que singulara, amb mai de 770 espècias de plantas, 73 espècias d’aucèls (dont doas endemicas) e 12 espècias de reptils. Per contra, sonque i a tres espècias mamifèras ; un gecko en grèu dangièr d’extincion e doas espècias de ratapenadas.
Lo paradís natural
Benlèu pr’açò e pr’amor de çò que pensavan los marins del Bounty, lo govèrn tongian creèt tras pargues nacionals naturals a mai d’11 resèrvas naturalas mai. Son los pargues d’Eua, Mounga Talau e Tofuqa ( e òc, qu’es ont desbarquèron los celèbres marins del Bounty).
Los tres pargues protegisson çò que demòra de la fauna e flora tongianas uèi lo jorn. De remembrar l’importància dels 1.000 especimèns unics al mond de Podocarpus pallidus (un conifèr plan rar) o encara lo perruquèt ròi o lo gecko de bòsc.
Es aicí ont lo visitant encara trobarà lo paradís perdut dels òmes del Bounty, pr’amor del paisatge estonant – i a l’arbre de Big Ovava, amb 800 ans d’edat – e lo rar gecko de bòsc, que sonque pòt subreviure se òm arrèsta la desforestacion actuala de l’illa d’Eua car n’i a pas pus al mond. Sonque ailà.
L’istòria dels marins del Bounty arribats a Tònga es bèla pr’amor que trobèron lo paradís perdut e i demorèron. Banlèu cal lo protegir per totjorn en tot remembrar la nòstra origina – coma espècia – se volèm aver un futur. E Tònga, benlèu, es l’exemple a seguir…
Un article de Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
