Frísia es una nacion europèa qu’es politicament dins los Païses Basses. Pendent lo començament del nòstre sègle aviá una populacion de gaireben 650.000 abitants dont la majoritat demoravan en de pichonas vilas e en la sieuna capitala, Leovarda. Es un país tras que singular, ostal dels frisons – que parlan la lenga frisona – e tanben dels celèbres chivals negres frisons e las mondialment conegudas vacas frisonas.
Aital, Frísia (Fryslân en frison occidental) es la província septentrionala de l’estat olandés actual. Las sieunas frontièras meridionalas son pròchas d’autras províncias olandesas e sonque an la mar de Jssel e la mar de Waden coma limita al nòrd. Uèi es sonque una region mai dels Païses Basses, mas pendent l’epòca antiga e l’edat medievala foguèt un reialme que luchèt – e se revoltèt sovent – pendent decadas contra los francs meridionals, que volián l’annexar, e puèi contra los austriacs e espanhòls, que n’avián – almens nominalament – la soberaneïtat.
Frísia es un país plan, sens brica de montanhas e gaireben pas res de bòsc. Totun, foguèt pas totjorn aital, pr’amor qu’òm afirmèt que, pendent l’epòca romana, lo país èra plen de forèsts ont trobavan d’amagatal los ancians frisii – la tribú que i viviá – quora arribavan las legions romanas del sud europèu. E, quand trobavan l’escesença, atacavan e provocavan la fugida dels romans, en tot viure de tempses longues de patz e libertat, que demorèron divèrses sègles.
Una lenga pròpria
Frísia es, uèi lo jorn, una província rurala dels Païses Basses – abans òm desiá Olanda, mas uèi, aqueste es lo nom d’una autra província olandesa e pas de tot l’estat politic dels Païses Basses -. L’agricultura e un pauc lo torisme ne son la resòrça principala. Mas es una província plan singulara pr’amor qu’a doas lengas oficialas protegidas a totes los nivèls administratrius ; lo frison e l’olandés.
Per ansin, lo frison es tanben una lenga parlada per la majoritat de la sieuna populacion (mai d’un 53%), al costat de l’olandés (parlat sonque per aperaquí un 38% dels frisons pendent la sieuna vida vidanta). Lo frison es una lenga germanica utilizada sovent tanben pel govèrn, la justícia, l’educacion e los mèdia. A nivèl parlat, totun, es devesit en 7 dialèctes màgers e dins qualcunas grandas vilas frisonas òm parla mai un dialècte olandés plan influït pel frison. Al sud de Frísia, a mai, òm pòt tanplan trapar l’Stellingswerfs, una dialècte del bas saxon alemand.
La capitala de Frísia uèi es Leovarda (en frison Ljouwert), qu’a una populacion de gaireben 125.000 abitants. D’autras vilas tanben importantas mas pus pichonèlas son Srleek (33.512 abitants) e Smellingerland (56.000).
De remembrar que Frísia es la màger província dels Païses Basses se òm includís l’aiga. I a de prats, de vals, de canals e de dunas (a la còsta) pertot. Se òm parla pas de l’airal marin, es la tresena màger província olandesa. Frísia tanben a divèrsas illas dont Vlienland, Terschelling, Ameland e Schiermonnikoog, restacadas al continent amb de baissèls jornalièrs.
Se òm parla d’un país plan òm i trapa pas cap montanha. Lo luòc pus naut es una duna que fa aperaquí 45 mètres de nautor en l’illa de Vlieland. Pasmens, la beltat del paisatge e la riquesa de la fauna e flora que i a butèt lo govèrn local a demanar la creacion de mai d’un pargue nacional. La responsa administrativa foguèt la creacion de quatre pargues nacionals, totes eles situats dins Frísia (mas dos d’aqueles tanben partatjats amb d’autras províncias olandesas) : Schiermonnikoog, De Alde Feahen, Lauwermeer e Drents-Friese Wold. Val pas dire que son plan visitats pel torisme, a mai dels tras que polits lacs septentrionals.
E una istòria plan longa
Los romans ja perlèron dels frisii coma una tribú germanica. Amb de reis pròpris. Lo país patiguèt una grèva crisi sociala al sègle Ven, mai que mai per de prigondas inondacions marinas e un clima que venguèt plan marrit. Aquò provoquèt la fugida de fòrça populacion del país. A mai d’aquò, una lei romana de l’an 296 ordonèt un cambiament de la condicion sociala dels sieus abitants, que demorèron, dempuèi alavetz, sonque coma laeti (una sòrta d’esclaus) e enviats a Flandra e Kent.
L’arribada d’angles, saxons e jutes creèt una nòva populacion frisona que, totun, demorèt isolada dels prigonds cambiaments socials que patiguèt Euròpa pendent lo feudalisme. Als sègles VIIen e VIIIen los frisons luchèron, an après an, contra los francs invasors del sud. En l’an 733, lo sieu rei, Poppo, foguèt aucit en la batalha de Boarn e perdèron lor independéncia, mas las revòltas demorèron pendent tot aquel sègle e encara de sègles posteriors.
D’ancianas cronicas medievalas parlan de tot Olanda coma se foguèsse un país plan malaisit d’imaginar uèi, pr’amor de la sieuna geografia. Segon mantuns cercaires actuals lo nom d’Olanda – e aicí òm includís tanben Frísia- auriá coma origina l’anciana paraula olandesa Holt Land, que vòl dire… Tèrra de Forèsts.
La nacion frisona luchèt totjorn contra l’esclavatge politic estrangièr. Encara en l’an 793 los frisons començavan una revòlta contra los francs, mai que mai, per la nòva religion impausada, lo cristianisme, car fins alavetz èran demorats fisels als ancians dieuses frisons. E, puèi, luchèron e arrestèron als vikings après 80 ans de guèrra. Sens cap nòble frison.
En 1101 òm parla del comte Florenci IInd coma lo primièr comte d’Olanda (en tot inclure tanben Frísia). Dempuèi l’an 1291 los comtes d’Olanda decidiguèron se nomenar comtes d’Olanda, Zelanda e Frísia pr’amor de la singularitat dels sieus abitants.
La tradicion de libertat dels frisons es doncas un prètzfach qu’òm pòt enrasigar en un moment de fa mai de 1.000 annadas. E, se tot va plan, e òm ataca pas lo sieu biais de viure e la sieuna lenga, cultura e religion, òm pòt parlar d’un país d’abitants qu’aiman plan la patz. Se non, òm i traparà una de las nacions mai caparrudas, al còp qu’aimantas de la sieuna libertat, de tot Euròpa. E aquò foguèt ja conegut pels romans, los francs, los austriacs, los espanhòls e fins los franceses de l’epòca de Napoleon. Un prètzfach que cal pas jamai desbrembar.
Un article de Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
