Isolat pendent sègles, demorèt culturalament una part d’un país plan màger, Tibet. Pasmens, l’arribada dels britanics trinquet la relativa patz gausida fins a l’an 1865 e venguèt un protectorat europèu. Quora los angleses se n’anèron d’Índia en 1949, deviá èsser administrat tanben per Nòva Delhi, mas los sieus abitants defensèron lor diferéncia en tot se declarar independents. Uèi demòra encara coma un dels estat pus desconeguts del mond; Botan.
Lo país a sonque un vesin al nòrd, Tibet. E, dempuèi l’envasion chinesa de 1950, a de grèus problèmas frontalièrs amb un nòu vesin; la Republica Populara de China. Totun, la possible envasion chinesa provoquèt l’ajuda e proteccion dels indians meridionals. E, benlèu, sonque pr’amor d’aquò, es uèi encara un estat reconegut internacionalament: Mas un contèxt grèu de guèrra entre Índia e China – dempuèi fa annadas de mai en mai possible -, poiriá provocar, tanben la sieuna desaparicion politica del mond.
Car Botan es un país situat dins Imalaia, qu’es demorat isolat del mond totjorn. La sieuna capitala es Thimphu, e la sieuna populacion totala es tras que reducha, amb un pauc mai de 725.000 abitants. La sieuna superfícia ajuda tanben a comprene qu’es un país plan pichon, amb aperaquí sonque 38.000 Km2.
Dempuèi 1949 assajèt totjorn d’enrabiar pas los estats vesins que son tanplan dos dels estats pus poderoses de la planeta. Per ansin, reconeguèt lèu la soberaneitat chinesa sus Tibet, malgrat l’union culturala de sègles qu’amassava ambedoas nacions. E, dempuèi l’an 2006, luchèt contra la guerrilla separatista d’Assam, qu’utilizava lo territòri botanés per assajar de declarar l’independéncia d’aquel estat indian d’Índia.
Un país de glacièrs
Botan tanben es encara uèi lo jorn plan desconegut, pr’amor que la sieuna pichona populacion demorèt totjorn en de vals isoladas, situadas entre de glacièrs gigantasses, dont los pus nauts de la planeta. Per ansin, tot lo nòrd de Botan a de glacièrs e de soms que pòdon arribar plan a mai de 7.000 mètres de nautor.
Lo clima ailà, val pas o dire, es plan freg, e òm sonque trapa de temperaturas pus aisidas per l’espècia umana – e tanplan per d’autres mamifèrs e d’aucèls- al sud de Botan, ont lo clima es subtropical, e i a de centenars de quilomètres cairats de jungla tropicala. Kula Kangi (7.553 mètres de nautor) es lo mont mai naut de Botan. Totun, per qualcuns geògrafs es pas en Botan, mas en Tibet. La segonda montanha pus nauta, Gangkhar Puensam, es celèbra, a mai de la sieuna nautor (7.570 m), tanben pr’amor qu’es la montanha mai nauta del mond e ont encara i es jamai arribat l’òme. Mas Botan a encara mai montanhas e glacièrs estonants, brica comuns en la planeta: Tato La (7.500 m), Donga La (6.500 m) o Dand (6.378 m).
Se òm vòl aver una idèa pròcha del relèu del nòrd de Botan, sonque cal parlar dels passes montanhoses qu’òm déu crosar se òm vòl dintrar o sortir del país o encara anar d’un luòc a un autre. Lo pas de Chele La fa 3.780 m de nautor. Dochu La 3.116 m, Pele La 3.390 m. Mas n’i a desenas mai que desseparan las principals vals ont los botaneses plantan de ris – sonque un 2% de tot lo país permet aver d’agricultura- e isolan los botaneses de lors vesins pendent tot l’an.
Botan es tanben un estat amb fòrça flumes e rius, que naisson en Tibet, crosan tot lo país e se’n van vèrs Índia dont lo flume Di, lo Chin, lo Ma e lo Mati, a mai dels flumes màgers Amo e Draugme. Al nòrd i a sovent d’indondacions per l’aiga sasonala, que davala dels glacièrs. Totun, plusors estudis de Nacions Unidas confirmèron ja en 2008 que totes los glacièrs (aperaquí un 10% de Botan) dessapareisseràn en 2035. D’estudis posteriors del govèrn botanés confirman que benlèu abans.
Aquò son mai de 700 glacièrs espandits al long de 600 Km2 que, amassa amb los 2.674 lacs glaciars, balhan d’aiga al país. E que lo cambiament climatic actual poiriá finir lèu. Per contra, lo sud botanés a un clima subtropical amb de savanas, de prats e de sèlvas qu’entraïnan una biodiversitat estonanta. Segon Nacions Unidas Botan es un dels dètz païses de la planeta ont la modernizacion umana cambièt brica lo paisatge nimai l’environament.
De chifras incresiblas, coma mai de 5.400 espècias de plantas desparièras, 770 espècias d’aucèls o mai de 100 espècias de mamifèrs aital o confirman. En mai d’aquò, fòrça espècias son plan delicadas e tras que raras, coma lo langur daurat, lo tigre de Bengala o lo leopard de la nèu, a mai de l’ors tibetan, lo panda ròi, lo lop tibetan, lo cèrvi d’Imalaia o l’antelòp malaian.
E pas cap estat del mond a un airal coma Botan per tot aquò protegir: un 42% del territòri botanés son de pargues nacionals, ont òm pòt pas caçar de fauna de cap tipe. La majoritat d’aqueles son al nòrd, ont i a pas gaire abitants, mas lo prètzfach es unic al mond.
De noms de pargues nacionals coma Bumdeling, Jigme Dorji, Jigme Singye o Jomotsangka ( e n’i a fins a dètz) son de luòcs botaneses amb de tèrra bassa tropical, de forèsts de conifèrs o de bòsques de bambó, ont d’aglas, de tigres, de langurs grises, d’orses negres, d’esquiròls, de sambars (un tipe de cèrvi local) o de pòrcs salvatges – a mai del ja brica comun bufle asiatic – demòran en patz e luenh dels umans en tot creire qu’encara existís lo paradís.
Una lei universala de l’etologia afirma que lo succés d’una espècia animala o vegetala sonque se pòt debanar se aquela espècia es luenha de l’èsser uman. Botan, la fortalesa dublidada dels dieus –pr’amor dels sieus monastèris-fortalesas tradicionals – es encara uèi un país desconegut e isolat. E, de còps, tanben dublidat. E aquò justament es çò qu’entraïna i poder trapar un paradís environamental amb una biodiversitat estonanta e amb una tras que bona santat. Aquò es la voluntat ecologica dels sieus abitants e del govèrn botanés, val pas o dire. Sonque cal esperar qu’aquò demorarà aital per totjorn.
Un article de Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
