La suspresa del viatjaire ven granda aprés volar dempuèi la costa èst canadiana e arribar a çò plan conegut coma las províncias centralas d’aquel gigantàs estat politic american. Car, ont abans i aviá sonque de centenars e centenars de quilomètres amb de bòsc prigond, ara sonque i a una mar sens fin d‘èrba; la celèbra pradariá americana, que finís pas aprés centenars e centenars de quilomètres. Aquò es çò de pus estonant quand òm arriba per primièr còp a Saskatchewan, un dels estat màgers de la planeta.
Mas Saskatchewan es pas sonque una mar sens fin d’èrba. D’efièch, aquel estat plan artificial – pr’amor de las sieunas frontièras – creat pels umans en 1905, pòt èsser desseparat en tres regions naturalas de sud a nòrd; la part pus septentrionala de Saskatchewan es una pradariá sens fin qu’òm profechèt per desvolopar una agricultura que balha a aquel estat canadian mai de 45.000 miliards de dolars canadians. E aquò sens parlar de l’industria locala.
Mai al sud lo paisatge comença d’aver un pauc d’arbres, mai que mai de trèmols, en çò que poiriá èsser considerat coma bòsc dubèrt. Puèi, mai al nòrd encara, e abans d’arribar als Territòris del Nòrd-Oèst canadian (una autra província) comença lo bòsc boreal, amb de centenar de milièrs, benlèu milions, d’arbres, e ont la vida salvatja encara contraròtla lo ritme e la vida dels sieus (paucs) abitants umans.
Un país plan
Car Saskatchewan – lo nom ven de la lenga Cree kisiskatchewan sipi – e vòl dire lo flume rapid que córre e fa referéncia al long flume Saskatchewan – foguèt creat coma província centrala canadiana sonque en l’an 1905. S’espandís al long de 651.036 Km2 dont gaireben 60.000 son d’aiga e a una populacion d’un pauc mai d’1 milion d’abitants.
La província a fòrça flumes e rius que trapan pas gaire problèmas a l’ora de lo crosar pr’amor que la majoritat del sòl es mailèu plan. I a pas gaire montanhas. Los flumes pus longs e celèbres son lo pròpri Saskatchewan, a mai de l’Assiniboine e encara centenars de pichons rius locals. A mai d’aquò, tanben es un país amb fòrça lacs – d’efièch n’i a mai de 10.000 – e la majoritat son al nòrd. L’Atabasca, lo Rèn (Reindeer), lo Wollaston, lo Cree e lo La Ronge ne son los màgers.
Las frontièras de Saskatchewan son longas, plan longas. A l’oèst l’Alberta canadiana, al nòrd los Territòris del Nòrd-Oèst, a l’èst Manitoba e al sud Montana e Dakota del Nòrd (Estats Units). Sonque la frontièra amb Alberta fa 1.225 quilomètres e la que limita la província amb Estats Units, 627 quilomètres.
Es estat demostrat geològicament que pendent lo Quaternari preïstoric pus recent queiguèron fins a sièis grands meteors que daissèron de traucs gigantasses que s’espandisson per de regions entièras. Aquò creèt lo relèu de la província. Puèi, los glacièrs del nòrd provoquèron un sòl, mai que mai, plan.
Fa aperaquí 11.500 annadas i arribèron los Cree, los Assiniboine, los Salteux e los Denes. Aqueles foguèron los primièrs èssers umans modèrns registrats. Cal esperar fins a l’an 1774 per trapar lo primièr ostal europèu (Cumberland House, una estacion de comèrci de pèls de la Companhiá de la Badia d’Hudson). Los canadians i arribèron en 1870 e comencèron a crear de problèmas als indigènas que, fin finala, se revoltèron amb los nomenats Métis, dirigits per Louis Riel, en 1884. Totun, aquela revòlta foguèt finida per l’armada britanica un an puèi.
Lo clima de Saskatchewan es continental. Plan continental. Aquò vòl dire que l’estiu es plan caud (pòt arribar als 45 ºC) e l’ivèrn plan fred, amb de temperaturas jos 0ºC. Mas es tanben la província amb mai de lutz solara de tot Canadà (2.206 oras per an) e aquò es plan positiu per la sieuna agricultura. Pasmens, la mejana annadièra de pluèja es pas gaire nauta, restacada amb d’autres païses septentrionals de la planeta, car sonque i a una precipitacion totala de 428 mm per an.
Segon mai d’un cercaire lo cambiament climatic provòca de problèmas en Saskatchewan car i a plusors espepissaments scientifics que confirman un mendre espandiment del bòsc boreal pr’amor de la fauta de plueja de mai en mai grèva e pr’amor de la secada. Uèi lo jorn divèrses climatològs afirman que la capacitat de resisténcia de la natura es de mai en mai mendre e lèu poiriá arribar a un ponch fatal.
Luenh de las doas grandas (e unicas) vilas que i a en Saskatchewan, Regina, la capitala (amb 193.000 abitants) e Saskaton (amb 222.000), i a una natura estonanta, amb de centenars d’espècias d’algas, liquèns e de campairòls de tota sòrta que balhan de noiridura a una fauna encara pus susprenent e meravelhosa.
De grands mamifèrs, encara
Car en Saskatchewan i a encara un tropèl de grands mamifèrs e un sens fin d’aucèls que balhan una vida naturala estonanta a la província. I a de cèrvis de coa blanca, de gruas, d’orses negres, de caribós, d’orinhals, de rataspenadas, de golauds, de martas, de lops, de vops, de visons, de lèbres e de bisonts, de linxs e de vibres e de cèrvis gigants.
E pòdon èsser espepissats plan e aisidament al nòrd de Saskatchewan. D’efièch, lo torisme conservacionista (o dels aimants de la natura, cossí dison ailà) es tras qu’importanta.
Siá en de pradariás, en de bòsques dubèrts, en de bòsques barrats o en de paluns – que n’i a al long de milièrs de quilomètres al nòrd de la província), aquela fauna ven acompanhada de tota sòrta d’aucèls, coma de falcons, d’aglas dauradas, d’aucas de diferentas espècias e encara de guits, de còrbs o d’aglas calvas. E cal pas visitar los 36 pargues nacionals de la província per poder gausir d’un dels darrièrs tresaurs naturals de la planeta.
Ja siá per la pauca populacion, pauca industria o encara per la voluntat de lors abitants, Saskatchewan es encara, uèi lo jorn, un paradís natural qu’òm pòt, se vòl, encara visitar. La conclusion pels aimants de la planeta es segura. Se òm poguèsse far cossí fan los abitants de Saskatchewan amb lor environament, las causas, pertot, serián, de segur, desparièras, plan desparièras. E aquò es un prètzfach que cal pas desbrembar. Car i a un luòc nomentat Saskatchewan ont òm encara aima e plan la biodiversitat de la planeta blava.
Un article de Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
