Malurosament l’imatge estonanta d’indigènas americans del nòrd d’aquel continent qu’esperan l’arribada de centenars de milièrs, benlèu milions, de caribós, per poder subreviure plan, es ja una vision del passat. E que benlèu sonque poirèm reproduire amb l’imaginacion, pr’amor que lo caribó, lo mamifèr migratòri màger del nòrd american es en grèu declin e, segon, la region, la sieuna populacion es grèvament menaçada.
Es una notícia plan trista qu’a coma causa dirècta çò que provòca l’òme a la planeta ; çò es lo cambiament environamental, pr’amor del desvolopament de nòstra societat plan urbanizada. E es brica bona per l’ecosistèma mai septentrional d’aquel continent pr’amor que i a pas cap mamifèr tant adaptat al freg e lo glaç e la nèu coma lo caribó american.
Raufiger tarandus es lo nom scientific qu’aquesta espècia de romiaire a dempuèi lo sègle XVIII, quand Linnaeus lo classifiquèt. D’efièch, e malgrat qu’a mai d’un nom sonque i a una soleta espècia. A America es celèbre coma caribó (un nom que los franceses aguèron dels Mi’kmaq) mas a Euròpa e Asia (mai que mai Siberia) es tanben conegut amb lo nom de rèn. Aicí, totun, la majoritat de mamifèrs son suenhats, protegits e usats pels umans pel consum pròpri. Se debana pas çò de meteis a America del nòrd, ont la populacion de caribós (la granda majoritat) son encara salvatjas.
Pr’amor que, malgrat que la populacion globala de caribós (o rèns) siá ara en declin, lo territòri per ont s’espandiguèron fins a d’epòcas plan recentas, coma lo mesolitic, foguèt fòrça màger e arribava a Euròpa fins a la Mediterranèa e a America fins a d’estats qu’uèi son brica considerats coma septentrionals, coma Nevada.
La qüestion etologica sus quantas sosespècias de caribó i a en America es pas barrada. I a de cercaires que dison que sonque doas, la del caribó de bòsc e la del caribó boreal (pus septentrional e que sonque demorariá a la tundra sens d’arbres). Totun, i a de cercaires qu’afirman que i a encara doas sosespècias mai. E doncas la qüestion encara demòra dubèrta e demorarà aital fins a l’estudi final de l’ADN d’aquesta espècia.
A America lo caribó demorèt tradicionalament dempuèi Alaska fins a Groenlàndia e encara a Islàndia. Uèi als Estats Units sonque ne demòran al nòrd d’Alaska e a Canadà, segon la region, las populacions de caribó son estadas en grèu declin pendent los darrièrs 20 ans. A las illas articas òm comença a creire que lor extincion es pròcha pr’amor, del cambiament environamental.
Un romiaire plan adaptat
Pas gaire mamifèrs grands coma lo caribó (que de mejana a la decada de 1970 pesava mai de 300 Kg e uèi aperaquí 100 Kg) podèron conquistar plan la tundra coma aquesta espècia. Per poder o far desvolopèt durant centenars de milièrs d’ans divèrsas adaptacions a las batas, las pautas, la forradura e las banas. E totas l’ajudèron a subreviure plan dins aquel fred ecosistèma. E aquò seriá una bona pròva de lor succés.
Lo caribó es un animal gregari que, de costuma, viu dins de grops amb centenars d’autres especimèns. Que pòdon arribar a èsser milièrs. E pendent lo passat mens luenhan, de milions. Divèrsas istòrias explicadas per de testimònis d’indigènas americans que los caçavan encara pendent la decada de 1940 confirman qu’un grand grop de caribós podiá passar mai de dètz jorns per crosar un flume pr’amor que n’i aviá milions.
Uèi, aquela imatge es plan luenhana, e l’espècia declinèt pertot. Pas sonque a America mas tanben a Siberia, ont i avián los màgers grops e qu’uèi son sonque una sombra de çò que foguèron.
Malgrat èsser un mamifèr grand, foguèt pas encara plan estudiat. Per ansin, i a de cercaires que confirman que fariá de migracions dempuèi lo còr del bòsc vèrs de luòcs pus obèrts e la còsta un còp cada an. E que la tòca seriá donar naissença als nòus caribós que devon ja èsser fòrts abans de l’arribada de l’ivèrn següent. Totun, d’autres cercaires afirman (çò que seriá pus logic) que los caribós cercan la proteccion de la prigondor del bòsc quand l’ivèrn es pus fred.
Cossí que siá i a de caribós migratòris que pòdon arribar a far prés de 5 000 Km de biais annadièr en tot cercar mai de noiridura e d’autres que son pas nomadas e qu’aurián la costuma de demorar totjorn a la meteissa region, malgrat lo fred annadièr.
Lo caribó es un mamifèr adaptat a l’ecosistèma ont viu. A de pèls jos las batas, çò que l’ajuda a marchar plan per la nèu e lo glaç. Las pròprias pautas del caribó an una temperatura diferenta de la de l’estomac o lo cuòl. Aquò tanben ajuda plan a l’ora de luchar contra lo freg, mas tanplan quand es plan caud.
La forradura d’un caribó es fins a set còps mai bona a l’ora de luchar contra de bassas temperaturas que la d’autres mamifèrs de la tundra. Aquò vòl dire que, malgrat la cresença generala, lo caribó patís pas gaire pr’amor del freg. Fin finala, las banas son proporcionalament gigantas restacadas amb las mesuras d’aqueste animal. Mas an de sals que son de besonh per la dièta del caribó e que dobta pas a l’ora de se las manjar quand tomban del cap un còp cada an.
Segon plusors cercaires, pendent la fin de l’ivèrn, las femèlas començan a migrar en tot cercar de luòcs mai suaus e segurs per aver los pichons caribós . Los mascles començan la migracion mai d’un mes après pr’amor que la tòca finala seriá far créisser lo nombre del grop (qu’ajuda e plan contra los predators) a l’ora de començar la tornada cap a de regions amb mai de noiridura.
Los caribós son d’ervibòrs mas lor dièta tanben es divèrsa. Pòdon manjar (e d’efièch es la sieuna noiridura basica) de liquèns e aquò fa del caribó l’unic erbivòr que pòt aver d’elements nutritius d’aquesta planta tras que primitiva. Cap autre erbivòr pòt capitar ailà ont o fa lo caribó. Cap autre es tant adaptat al luòc ont viu.
Mas lo liquèn a un pichonèl problèma ; dòna d’energia mas i a tanben una fauta de proteïnas, que lo caribó cerca en d’autres aliments. Pr’açò tanben manja d’èrba e se es de besonh tanplan manja d’aucèls pichons qu’encara son al nis o de mirgas e lemmings quand pòt. Tot aquò e la sal de las sieunas banas li dóna tota l’energia qu’a de besonh per contunhar. E sonque los insèctes, benlèu mai encara que los predators, son la granda menaça pel caribó e que pòdon provocar la mòrt de desenas de milièrs cada an.
La populacion americana de caribós (e tanben la dels rèns europèus) patiguèt totjorn de creissenças e tanben declins prigonds segon l’annada. Aquò ja èra conegut pels indigènas americans. Un an caud podiá entraïnar lo doble nombre de caribós. Un an plan fred la mitat, pr’amor que se i a pas de condicions bonas las femèlas auràn pas filhs aquel an.
Fins a l’an 2000 òm afirmava qu’en Alaska encara i aviá fins a un million de caribós e que a Canadà n’i aviá encara un autre million. Totun, lo declin de totes los grops de caribós que i aviá fins alavetz demeniguèron plan e uèi òm pòt parlar sonque de centenars, benlèu sonque desenas de milièrs d’especimèns e, segon la region ont demòran, mens encara. Es pr’açò que los cercaires considèran que, malgrat qu’encara es pas una espècia menaçada, la sieuna populacion globala es en situacion de declin pr’amor del cambiament environamental actual.
Justament es pendent lo cuèrt estiu que lo caribó patís l’ataca del pièger enemic : los parasits. Òm coneis plan l’infèrn que pòt venir la tundra pendent aquela epòca, amb de milions de mosquilhs e de moscas. Los caribós an de besonh totjorn contunhar lo movement pr’amor que pòdon pas suportar aquela plaga. Pendent la fin d’agost los caribós pòdon pas pus e se’n tornan al sud.
Un fach curiós del caribó es la pèrda annadièra de las siás banas. Las femèlas las pèrdon mai tard, après aver los joves caribós. Los mascles las pèrdon abans. Un caribó amb de banas grandas es pus respectat. De còps, quand es de besonh migrar tornarmai, los unics especimèns amb de banas seràn las femèlas, que dirigiràn lo grop vèrs de luòcs amb mai de noiridura. E los mascles tanben las seguiràn.
La lucha entre mascles es rara. Es una espècia de cèrvi plan particulara pr’amor qu’un mascle copularà totjorn amb 10 o 12 femèlas (n’i a totjorn mai) e la lucha sonque provocariá d’animals nafrats. A mai, lo clima fred ajuda brica e doncas cal esparnhar tota l’energia corporala possibla.
Los caribós son de mamifèrs uèi pus pichons qu’abans (la caça umana es totjorn negativa per l’espècia franc de la dels indigènas) mas que pòt far encara fins a 215 cm de longor e 150 cm de nautor. La forradura ven mai escura per las populacions pus meridionalas e mai blanca près del cercle polar artic. Totun, la conducha de cada populacion es diferenta car n’i a que, segon la region migran, e d’autres que migran jamai pr’amor qu totjorn i a pro de noiridura per subreviure.
De predators poderoses
I a de cercaires que dison que quand l’òme arribèt a America èra coma lo Serengueti african, amb de centenars e centenars de milièrs d’ervibòrs e carnivòrs. Lo caribó seriá, benlèu, lo darrièr grand mamifèr que pòt nos ajudar a l’ora d’aquò imaginar. Los joves caribós naisson totjorn totes al còp, al mes de junh. Un caribó amb mens de 24 oras pòt córrer mai qu’un campion olimpic e aquò serà plan de besonh pr’amor del grand nombre de predators que patirà lo grop pendent la migracion annadièra.
Per ansin, lo caribó es sovent atacat, secutat e caçat per d’aglas dauradas (que caçan los pus joves), de goluts (que caçan los especimèns flacs e malauts) mas tanben per d’orses bruns, d’orses grizzly e d’orses polars a mai dels lops. Totun, cap d’aquestas espècias carnivòras es pas cap vertadièra menaça pel caribó. Sonque o es l’òme e lo desvolopament urban.
En 2017, quand ja èra confirmat que lo caribó d’Alaska aviá patit una reduccion de mai del 72% del nombre d’especimèns per rapòrt a l’an 2000, lo govèrn federal estatsunitenc decidiguèt bastir un complèx petrolièr gigantàs a la còsta d’Alaska que seriá en plen camin de las migracions d’aquel erbivòr. D’inuits e d’aimants dels animals envièron mai de 300 000 cartas al president estatsunitenc per i protestar. E lo pròpri govèrn decidiguèt puèi de crear l’airal protegit mai grand d’Alaska per sauvar lo caribó del dangièr de l’indústria petrolièra umana. Pasmens, l’espècia contunha en declin.
Dison los inuits, los indigènas americans de l’artic, que i a una legenda que parla sus l’origina del caribó (e puèi del mond) ; fa temps i aviá pas cap caribó a la planeta. Mas l’òme voliá los caçar e excavèt un grand cròs al sòl e d’ailà sortiguèt lo primièr caribó. Puèi d’autres e encara d’autres. Calguèt barrar lo cròs pr’amor que, senon, lo caribó ocupariá tot lo mond. E foguèt aital cossí nasquèt lo caribó, tanta aimat pels indigènas americans.
Lo cambiament environamental actual es un problèma grèu que la patís e patirà tota la planeta. Cal poder o adobar a nivèl tanben global. Las conseqüéncias, totun, seràn, e son ja, localas e regionalas. E una d’aquelas es mens de fred al nòrd, mens de glaç e mens de nèu, pr’amor que la temperatura globala ven pus e pus nauta. Es pas un problèma desconegut pels aimants de la natura, la fauna e la flora. Mas benlèu ne cal poder parlar mai e butar los politicians a far quicòm.
Car lo mond a lo risc de patir una extincion generala de centenars d’espècias animalas e vegetalas. E una de las espècias que la patiràn abans e d’un biais grèu serà la del caribó american (tanben lo rèn europèu e siberian).
Seriá trist aver l’obligacion de donar la notícia que lo caribó patiguèt l’extincion lèu pr’amor que i a pas pus de liquèns, pus de noiridura pels caribós a la tundra artica americana, un luòc freg, pro freg tanben per l’espècia umana. Lo caribó es una espècia plan adaptada e la sieuna subrevivéncia un exemple de succés natural. E pel futur de totes dèu contunhar aital.
Un article de Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
