Malgrat qu’es sonque una sosespècia de l’ors brun, que tanben demòra en d’autres continents coma Euròpa e Asia, l’ors grizzly es un dels mamifèrs pus grands de la planeta, amb de caracteristicas fisiologicas e d’abituda pròprias. La diferéncias de las divèrsas populacions tanplan son restacadas amb la region, l’abitat e la noiridura.
L’ors grizzly includís, uèi lo jorn, doas populacions principalas d’orses al continent american, l’ors de Kodiak (que demòra a las illas Kodiak) e l’ors peninsular american. I aviá tradicionalament una tresena sosespècia, l’ors de Califòrnia, uèi escandit. A la còsta las mesuras corporalas son màgers que las de l’ors continental, basicament pr’amor d’una màger diversitat a l’ora de se noirir.
L’origina del sieu nom, grizzly, es encara uèi objècte de discussion dins la comunautat scientifica. Lo primièr còp (escrich) qu’un europèu (çò es pas indigèna american) ne parlèt, foguèt pendent lo celèbre viatge dels explorators Lewis e Clark, aperaquí los primièrs ans del sègle XIX. Segon la siá descripcion, lo nom de grizzly pòt voler dire qu’es un ors de color grisa o qu’es un ors que provòca una granda paur (grisly en anglés). Cossí que siá, la sosespècia d’ors grizzly foguèt classificada etologicament en 1815 coma Ursus arctos horribilis, benlèu, pr’amor de la siá fòrça.
L’arribada de l’ors brun (e dins d’aquel de la sosespècia de grizzly) a America se debanèt ara fa aperaquí sonque 50 000 annadas, quand aquesta sosespècia se desseparèt geneticament de l’ors brun europèu. Lo registre fossil demostrèt que los primièrs individús serián arribats als Estats Units ara fa aperaquí 13 000 ans.
La siá diversitat foguèt màger fins a l’arribada dels colons europèus. Per ansin, e al long del sègle XIX foguèron classificadas fins a 86 sosespècias diferentas segon la populacion, region e noiridura. En 1928 sonque ne demoravan ja 7 sosespècias desparièras e en 1953 solament ne demorava una. Uèi òm considèra qu’en America l’ors grizzly es l’ors brun d’autres continents.
Las caracteristicas morfologicas son especialas; l’ors de la còsta del Pacific (pr’amor que n’i a pas pus als bòsques de l’èst continental) es plan mai grand que l’ors brun europèu o encara que l’ors grizzly continental american: una femèla pòt pesar aisidament 180 Kg e un mascle fins a 360 Kg. La longor mejana es d’aperaquí 198 cm. E, malgrat qu’a l’airal del fluvi Yukon la mejana de pes d’una femèla es sonque de 100 Kg, la mejana americana globala seriá de 136 Kg al continent e 227 Kg per l’ors grizzly de còsta (e lo mascle arribariá plan als 408 Kg).
L’autra espècia que i a al nòrd del continent american, l’ors negre, tanben a de traches pròpris e diferents, es pus pichon e las siás aurelhas son pus longas. Tanben las siás arpas son mendras restacadas amb las de l’ors grizzly (las del primièr fan 10 cm de longor e las del segond aperaquí 20 cm).
De mens en mens territòri
Abans de l’arribada dels europèus a America i aviá d’orses grizzly pertot demest Alaska e Mèxic. E, per l’èst, la siá populacion arribava fins a la Baia d’Hudson. Uèi, malurosament, l’ors grizzly auriá ja perdut mai de la mitat de son territòri tradicional e sonque pòt èsser trapat a Alaska, l’Oèst de Canadà e sonque pichonèls territòris protegits del nòrd-oèst d’ Estats Units (mai que mai als estats de Washington, Idaho, Montana e Wyoming). La siá majoritat, pasmens, demòra als estats canadians de Colòmbia Britanica, Alberta, Yukon, Territòris del Nòrd-Oèst, Nunavut e lo nòrd de Manitoba e las darrièras chifras oficialas situarián ailà lor nombre en aperaquí 25 000 especimèns. A Alaska la siá populacion arribariá als 30 000 individús. Als Estats Units continentals, per contra, la siá populacion sonque poiriá èsser contada per centenats (aperaquí 1 500).
L’ors grizzly de la còsta oest del Pacific es fòrça màger que l’ors grizzly nomenat continental. Una de las causas ne seriá que i a mai noiridura, per exemple salmon. Aquò vòl pas dire que l’ors grizzly siá omnivòr car manja tot çò que tròba (tanben de carronha). Mai encara abans d’ivernar car cal manjar tot lo grais que pòt se vòl subreviure plan fins a la prima (e, per ansin, pòt ganhar fins a 180 Kg pendent aqueles meses). Quand dintrarà a la cauna aquesta serà totjorn situada a mai de 1 800 mètres de nautor e al nòrd de la montanha. E quand ivernarà urinarà e defecarà pas fins a mejan març.
L’ors grizzly es un mamifèr qu’òm pòt pas considerar coma sociable. Malgrat que demorarà la majoritat de la siá vida sens veire d’autres orses (e se trapa, per exemple, un ors negre, aqueste fugirà lèu), quand i a pro noiridura dins una region ataca pas d’autres orses grizzly. E, aital, pòdon èsser espepissats de desenats d’orses grizzly en un fluvi a la recerca de carn de salmon segon la sason.
Quand una femèla a de pichons, aprés demest quatre e set meses de gestacion, lo pichon (que ne pòt aver entre un e quatre segon l’edat) pesarà sonque 450 gr e serà suenhat pendent lo primièr an per la maire e atacarà totes aquels que vòlon s’i aprochar. Un dels problèmas màgers de l’ors grizzly uèi es qu’a una de las tasas de reproduccion mendres de totes los mamifèrs americans. E aquò, malgrat qu’a divèrsas causas ecologicas, poiriá tanben èsser explicat pr’amor que sonque arriban a la maduresa sexuala quand an cinc ans e pas abans.
Un territòri gigant
Lo territòri d’un ors grizzly es plan diferent de l’ors negre o encara l’ors europèu (aperaquí 20 Km2 en de regions coma los Pirenèus) car pòt arribar plan als 4 000 Km2. Aquò es aital pr’amor de l’immensitat del nòrd american. Totun, un dels màgers problèmas qu’a aquesta sosespècia d’ors es lo trincament natural demest populacions e lor isolament genetic, que poiriá provocar grèus problèmas pels grizzlys pendent lo futur.
La vida mejana d’un ors grizzly es d’aperaquí 22 annadas (las femèlas pasmens, vivon mai, amb una mejana de 26 ans). L’ors grizzly presonièr de l’òme dins un pargue zoologic, totun, pòt arribar a viure fins a 44 annadas. La diferéncia de vida demest un mascle e una femèla, auriá coma rason principala, que las femèlas luchan pas pel mascle e doncas son fòrça mens atacadas pendent la sason de reproduccion.
La velocitat d’un ors grizzly es, malgrat çò qu’òm pòt pensar, estonanta. Pòt arribar plan als 56 Km/h (lo recòrd a Yellowstone pasmens es de sonque 48 Km/h). Cossí que siá pòt córrer plan mai d’un uman (gaireben lo doble) e doncas es plan inutil fugir d’un ors grizzly se un uman ne trapa un al bòsc.
Remembri los conselhs per passejar pel bòsc que l’administracion del Pargue Nacional de Banff donava als visitaires: cal provocar totjorn de rambalh, car los orses grizzly pòdon ausir los umans a mai d’un quilomètre de distància (lor vision es plan marrida) e pòdon los ausir encara mai luenh segon lo vent. E se òm ne trapava un, per malastre, èra inutil fugir, car an la costuma d’atacar tot animal que fugís. Çò de melhor alara es demorar sul tèrra sens l’agachar als uèlhs. Aital podiá òm subreviure l’ors grizzly amb sonque de grèus nafraduras e pro. Senon, la mòrt èra segura. Val pas dire qu’aqueles conselhs provoquèron l’inquietud de totes e que la passejada dins lo bòsc foguèt, mai que mai, cuèrta.
L’ors grizzly a un sistèma digestiu de carnivòr malgrat èsser omnivòr. Pr’açò ataca d’orinhals, de caribós, de cèrvis de coa blanca, de cèrvis-muòl, de moflons, de bisonts e tanben d’orses negres (nafrats o plan joves). A mai d’aquò, lor dièta includís fòrça peissum (de salmon a la còsta), de carronha e de nius d’agla calva americana. E atanben tota sòrta de vegetals e frucha del bòsc.
La diversitat de la siá dièta es una legenda: pòdon caçar totes aqueles animals se n’an l’escasença mas tanplan d’autres pus pichons coma la marmòta (caçada, mai que mai, pendent l’ivernatge), de lemmings, de conilhs, de rats de bòsc o encara de renards artics. Un dels animals pus dangieroses a l’ora de caçar per un ors grizzly seriá, benlèu, lo buòu muscat, que pòdon trapar al nòrd d’Alaska. Tanben manjan de balenas mòrtas a la còsta, de leons marins e de fòcas mas tanben d’insèctes, de formigas e d’abelhas (la mèl es plana aimada pels orses grizzly).
Una natura plena d’enemics
Lo territòri ont i a d’orses grizzly es tanben un luòc ont i a fòrça enemics naturals, a mai dels umans. I a de lops grises, de chacals, de coiòts e de pumas dont d’autres. Lo puma e l’ors negre, d’abituda, fugisson quand veson un ors grizzly. E capitan plan car un ors grizzly adulte a fòrça problèmas per montar sus un arbre. Los chacals sonque atacan un ors grizzly, coma los coiòts, se son mai d’un desenat. Lo vertadièr dangièr es lo lop, lo meteis ors grizzly e l’òme.
Se un grop de lops cacèt una preda, l’arribada d’un ors grizzly provocarà una granda lucha per la meteissa. Çò de normal es veire l’ors grizzly fugir. Çò de contrari se debana quand l’ors cacèt la preda e arrivan de lops. Alavetz l’ors grizzly defensarà la preda e los lops fugiràn pas fins a la mòrt d’un o dos per l’ataca de l’ors grizzly. Pasmens, se i a mai d’un grop de lops, l’ors, tanplan, fin finala, fugirà.
A mai del lop, un autre animal pro fièr, pòt provocar que l’ors finisca la preda abans d’ora, lo golut; un predator qu’a às paur del lop, del puma nimai del pròpri ors grizzly. Al luòc ont son vesins dels umans, l’activitat dels orses grizzly es pus nuechenca. Totun, demòran en d’airals encara pro luenhans dels umans e lor abituda majoritària es, encara, diürna. Sonque son caçats en pichon nombre amb fòrça dificultats administrativas (franc dels indigènas americans) car es protegit pertot Canadà e Estats Units per lei.
L’ors grizzly restaquèt fa temps los umans amb la noiridura. Aquò entraïna grèus problèmas de biais annadièr. Lo govèrn de Colómbia Britanica aucís o cambia d’airal aperaquí 50 orses grizzly cada an. Pasmens ailà ont los umans foguèron ensenhats a marchar plan pel bòsc, los accidents o atacas d’ors grizzly a d’umans demeniguèt mai d’un 75%. I conviure es sonque una question de paciéncia. D’efièch, l’indigèna american totjorn aguèt paur mas tanben admirèt l’ors grizzly. E o faguèt pendent de milièrs d’annadas. Aquò, l’òme blanc tanplan o pòt far.
La populacion totala d’orses grizzly a America (aperaquí 55 000) es establa. Sonque creis als Estats Units continentals (al Pargue Nacional de Yellowstone en 1975 n’i aviá 136 e uèi ne son mai de 700 especimèns. E pr’açò òm pensa ja a ne desplaçar divèrses centenats a d’autres airals.
Es una sosespècia menaçada mas pas en dangièr grèu d’extincion, cossí se debanèt pendent la dècada de 1970. Lo principal problèma son las barrièras artificialas umanas que trincan la natura e lor ecosistèma. E, malgrat que las administracions canadiana e estatsunitenca bastisson de centenats de pònt e tunèls per los ajudar a crosar lo territòri cada an, es demostrat que n’an paur a l’ora de los usar e doncas son brica utilizats. Sonque demòra amassar de territòris aluenhats amb la creacion de mai resèrvas naturalas.
Uèi l’ors grizzly es encara un predator natural american estonant e bèl. L’esfòrça fach per l’administracion del territòri ont viufoguèt positiva los darrièrs ans e ara n’i a mai qu’abans. Çò de pus probable es que jamai torne a colonizar l’èst american. Mas subreviure al nòrd e l’oèst d’aquel continent ja es pro merit. E un cambiament de pensada general a l’ora d’aimar la flora e la fauna tanben ajudaria a salvar aquesta espècia gigantassa. Benlèu es pas lo rei del bòsc american mas es encar, aquò òc, lo senhor del bòsc d’America del Nòrd. E aital déu contunhar.
Un article de Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
Un article de Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
