Se òm demanda a un occidental quin déu èsser l’animal pus celèbre, pus conegut e qu’òm pòt melhor identificar dins la savana, de segur que gaireben totes dirán que lo zèbre, pr’amor que se pòt trapar un tropèl de zèbres plan aisidament, malgrat que sián luenhans. Alavetz, òm tanben pòt se demandar perqué lo zèbres an aquelas raias, sustot quand, la majoritat dels còps, la color de la pèl d’un animal es quicòm que l’ajuda a s’amagar dels predators.
La suspresa seriá totala se òm respondèsse que lo zèbre es un mamifèr raiat pr’amor qu’aquela color qu’a, çò es blanc e negre, l’ajuda plan a l’ora de desaparéisser davant los predators. E cossí es aquò possible se un cercaire o un natiu pòt agachar de zèbres fòrça luenh? La resposta scientifica es un pauc complèxa e seriá restacada (aquela teoria, pr’amor que n’i a d’autres) amb la necessitat qu’a tot predator d’identificar sonque un especimèn de preda quand es amassa amb d’autres dins un tropèl a l’ora de far l’ataca finala.
Es plan conegut que la majoritat de predators, sián de leons, d’iènas o de guepards, an lo besonh de trapar una preda dins lo tropèl de mamifèrs erbivòrs que i dins la savana per l’atacar. La norma generala dels predators es d’atacar normalament un individú plan jove o un fòrça vielh o encara un especimèn mai flac o malaut. E per aquò far cal l’identificar plan car, senon, quand se produsís l’ataca finala, la barreja de totes los animals del tropèl arrestarà lo predator de ne causir sonque un e pr’açò la caça poiriá capitar pas.
Doncas aquò justament es çò que se debana amb lo zèbre en la savana africana. Segon mai d’un etològ la color amb de raias del zèbre poiriá provocar plan un destorbi grand al predator. Per ansin, quand los leons atacant un tropèl de zèbres (que, a mai, quand son luenh son confuses amb l’èrba e sonque pòdon èsser detectats pr’amor de l’odor), las raias del zèbre impedissin plan lo predator de causir un individu e , doncas, la caça pòt plan falhar pr’amor que lo predator s’engane a l’ora de causir un cert individu e pas un autre.
Aquela seriá, benlèu, la teoria scientifica pus espandida demest los espepissaires de la vida salvatge a l’ora de trapar un perquè sus las raias del zèbre. En mai d’aquò, e quand lo tropèl de zèbres es encara luenh, los cercaires afirman que los predators solament pòdon descobrir una unica entitat animala, pas formada per diferents especimèns. E, pendent la nuèch, las rais del zèbre serián encara pus utilas, car es lo temps que lo leon e l’ièna caça mai regularament.
La paüra vision de cèrts predators coma lo leon entraïnariá de problèmas visuals pendent lo jorn, e mai pendent la nuèch. E los predators, malgrat aver un tropèl de zèbres relativament pròche, sonque poirián trapar e causir de l’atacar amb lo sens de l’ausida o de l’odor. Aquela poiriá èsser una explicacion possible sul perquè d’aquelas raias.
En mai de la teoria de la confusion tanben n’i a d’autras, coma que provòcan fòrça problèmas a la mosca tse-tese (que lo zèbre viu en fòrça regions ont n’i a mai) e aquelas, fin finala, decidissin d’atacar d’autres erbivòrs coma lo gno o los antilòps e gaireben jamai lo zèbre. A mai d’aquò, las rais del zèbre poirián tanplan aver una foncion termoreguladora.
L’èquid african
Lo zèbre es l’èquid màger african. Son d’ongolats que, fins fa mens de dos sègles, èran desseparats en fins a uèch espècias desparièras. Uèi lo jorn, pasmens, la classificacion scientifica del zèbre demòra reducha a sonque tres espècias; lo zèbre de Grevy, greument menaçat, lo zèbre de montanha, tanben menaçat e lo zèbre comun, que la siá situacion es sonque critica.
L’istòria del zèbre, per rapòrt a l’espècia umana, es una istòria trista, car fins a l’arribada de l’europèu modèrn e las siás armas, lo zèbre visquèt plan pertot Africa e fins mai enlà del desèrt de Sahara. Uèi sonque pòt viure protegit dins d’airals naturals governamentals, al sud e l’èst d’aquel continent.
Lo grand chaple del zèbre se debanèt, ça que la, al long del sègle XIX, pendent la migracion dels boèrs, aqueles olandeses qu’abandonèron la còsta oceànica pròcha al Cap e dintrèron dins la region septentrionala interiora africana per la colonizar. De centenats e centenats de zèbres foguèron aucits e caçats per la siá carn, mas tanben per la siá pèl. E foguèt quand moriguèron de milions de zèbres.
Segon los principals organismes de proteccion de la natura internacionals, en 2019 òm poiriá dire, d’un biais optimista, que sonque demòran 2 000 zèbres de Grevy (l’espècia que pòt suportar melhor la sason seca e tanben l’espècia màger). Lor situacion doncas es tras que dangierosa e òm pensa que lor extincion arribarà d’un biais natural los proplèus ans.
Lo zèbre de montanha viuria tanplan una situacion grèva, car sonque ne demorarián dins tot Africa aperaquí 35 000 especimèns. Mas la tendéncia de l’espècia seriá de créisser pauc a cha pauc (per contra lo zèbre de Grevy auriá una tendéncia establa).
Fin finala, lo zèbre comun seriá en situacion critica mas pas en dangièr d’extincion, car, uèi, òm poiriá trapar entre 200 000 e 250 000 especimèns sul continent african. La tendéncia d’aquesta espècia, totun, seriá situar lo zèbre comun en declin e òm pòt pas confirmar que la siá situacion serà bona los proplèus ans pr’amor d e l’espandiment de l’agricultura, la populacion umana, la concurrència amb l’elevatge e la caça legala qu’encara uèi es autoritzada dins plusors pargues africans. A mai, divèrsas guèrras civilas que i aguèt e encara i a en Africa aurián tanben provocat d’arribar a aquela trista situacion d’aqueles erbivòrs.
D’animals socials
L’origina del nom zèbre ven del portuguès zeva. Lo zèbre, malgrat que l’òme volguèt (e assajèt) de lo domesticar, jamai capitèt. Pr’amor del sieu caractèr mai salvatge e pro diferent del de l’ase e lo caval, tanplan èquids. Segon la zoopaleontologia l’ancessor comun dels zèbres, cavals e ases auriá demorat en America del Nòrd, fa sonque 4 milions d’annadas.
Puèi se seriá espandit per Asia, ont nasquèt l’ase salvatge, per Euròpa, ont seriá nascut lo caval (pr’amor que patiguèt l’extincion en America puèi) fa 2 milions d’annadas e fins a Africa, ont l’espècia del zèbre seriá nascuda aperaquí un pauc mai d’un milions e mièg d’annadas.
Lo zèbre de Grevy es l’espècia màger d’aquelas tres e lo zèbre de montanha lo pus pichon. Son d’ervibòrs socials que, malgrat çò qu’òm pòt pensar, demoran pas en de tropèls. L’espècia de zèbre de Grevy es la mai territoriala e lo mascle viu amb divèrsas femèlas e lors ponins. E ataca d’un biais plan agressiu los autres mascles que i vòlon dintrar (e que pòt arribar a aucir amb de còps e nhacaduras). Lo zèbre de montanha e lo zèbre comun demòran en de grops familhals amb un mascle, de femèlas e lors ponins. Los mascles adultes demòran totjorn en defora e un pauc luenh d’aqueles grops e son fòrça mai nomadas pr’amor que totjorn son a la recerca d’aiga.
Segon los cercaires lo zèbre de Grevy seriá l’espècia mens sociabla pr’amor que demòra d’abituda en de regions ont i a fòrça mens d’aiga e l’ecosistèma es pus sec. Aquò vòl dire que tanben i a mens d’èrba, la principala noiridura del zèbre (malgrat que tanben pòt manjar de fuèlhas de cèrtas espècias d’arbre e tanben de frucha). Benlèu i a mens femèlas e pr’açò los mascles son mai agressius.
Cossí que siá, lo zèbre es un mamifèr fòrt sociable, mas es pas nòmada nimai demòra al long de tot l’an en de tropèls que pòdon èsser descobèrts malgrat èsser luenh. Sonque segon la sason divèrses grops de zèbre o nuclèus familhals pòdon s’amassar pr’amor qu’an una tòca comuna, coma l’aiga o la noiridura. Lo zèbre manja sustot d’èrba nauta e daissa l’èrba bassa a d’autres erbivòrs de la savana.
La foncion del mascle es defensar las femèlas e los ponins quand se debana l’ataca d’un predator. Mas la majoritat dels còps e malgrat que pòt aver-hi l’assaig instintiu de bastir un cercle de defensa amb los ponins al mièg, çò que faràn los zèbres serà fugir, un còp trobats pels predators.
La fugida del zèbre tanplan es singulara. Pòt còrrer fins als 55 Jm/h, mai qu’un leon, mas sonque pendent pauc temps. Çò de mai segur, per un zèbre que vòl subreviure, es virar un còp e autre las siá direccion e aital provocar confusion demest los predators.
D’espècias diferentas
Abans, los libres scientifics que parlavan sul zèbre, avertissián, totjorn, que plusors espècias diferentas podián conviure amassa dins la savana (e aquò malgrat que podián semblar la quita espècia e sonque los cercaires podián las devesi segon lor raiadura) mas jamai se debanava un crosament d’espècias. Uèi dins la savana d’Africa orientala sonque demòra lo zèbre comun, dont divèrsas sosespècias e i a pas pus aquela desseparacion d’espècias.
Pr’amor que quand la femèla del zèbre es premanida per recebre un mascle i aurà de luchas entre aquelas, mas totjorn, uèi, de la quita espècia. La gestacion demorarà aperaquí una annada e la femèla aurà alara un ponin. Es mai rar n’aver dos. Pasmens, l’animal naisserà amb aperaquí 35 Kg de pes (un mascle de Grevy adulte pòt arribar plan als 400 Kg) e amb sonque un mes de vida ja pesarà de mejana 50 Kg.
Las raias dels ponins son mai brunes e sonque amb lo temps vendràn negras. Lo pichonèl zèbre recebrà de lach mairala fins als 6 meses d’edat (un zèbre salvatge pòt viure entre 12 e 15 ans e fins a 30 als pargues zoologics) malgrat que ja començant a manjar d’èrba sonque divèrses jorns aprés nàisser. Totun, pendent l’annada següenta, n’aurà un autre, e lo suenharà pas tan. Seràn protegits pel mascle e totas las femèlas mentre siá pas adult. Totun, un jorn, lo mascle grop l’espellirà e l’obligarà a se n’anar. E viurà dins un grop d’adultes fins que poirà atacar un autre adult mai vielh e li raubar lo territòri e las femèlas.
Malgrat aquò, i a de migracions de milièrs de zèbres de manièra annadièra pr’amor de la recerca de melhor èrba o d’aiga. Mas, fin finala, totes tornaràn q lors territòris originaris d’un biais natural.
Pòdon per ansin viatjar al long de mai de 500 Km e pr’açò es considerat l’erbivòr que viatja pus en Africa. Lo zèbre comun, totun, supòrta pas se n’anar mai luenh d’un desenat de quilomètres d’una fònt d’aiga e lo zèbre de montanha pòt viure en de nautors de fins a 2 000 m. Totas tres espècias demòran mai del 70% del temps de la siá vida en tot manjar car l’èrba causida es pas gaire nutritiva.
Los predators naturals mai habituals son lo leon e l’ièna mas tanben lo guepard. En mai d’aqueles, pòt èsser caçada plan per de leopards, licaons e de crocodils. Mas lo predator pus òrre que lo zèbre patís uèi lo jorn es l’espècia umana.
Las barradissas umanas e la caça menaçan encara lo zèbre. Cal doncas trobar d’accions eficaças per la suenhar e protegir e sauvar aquesta tras que bèla espècia pels nostres mainatges e filhs. Pr’amor que totes aimam plan quand sonan “un zèbre !” amb aquela caracteristica alegria infantila. Qu’aital siá pendent tanben los proplèus sègles per las generacions venentas.
Un article de Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
