Un dels mamifèrs benlèu mai nòbles que totes causiriam benlèu seriá lo leon. Per aquò li avèm balhat los umans lo títol de rei de la selva. E un dels mens nòbles, que poiriá èsser plan l’ièna. D’efièch la cresença generala encara uèi es qu’es un mamifèr carronhaire brica polit e qu’a coma trach basic la coardiá. Doncas benlèu sèm totes enganats pr’amor que l’ièna es pas sonque aquò.
La publicacion de milièrs de fotografias en de libres sus la fauna africana pendent lo sègle XX ajudèt plan a espandir una idèa estereotipada; las iènas son de mamifèrs carronhaires qu’espèran pendent d’oras al costat d’autres mamifèrs caçaires carnivòrs mai nòbles, coma lo leon, per poder manjar de rèstas d’una preda. Totun, la majoritat dels còps las fotografias foguèron fachas pendent lo jorn e i a fòrça carnivòrs que caçan plan durant la nuèch. Sul pic i aguèt de cercaires que comencèron a se demandar se las predas èran d’efièch estadas caçadas pels leons o d’autres carnivòrs o benlèu per d’iènas.
Èra aquò possible ? I aviá una escasença qu’un animal tant òrre coma l’ièna foguèsse, fin finala, un carnivòr e pas un carronhaire coma s’èra estat totjorn dich ? La recerca scientifica realizada pendent d’annadas per un etològ que puèi seriá un dels cercaires que coneguèron pus las iènas, l’olandés Han Kruuk, ajudèt plan a trapar una conclusion finala a aquela qüestion : òc, l’ièna es una espècia mamifèra carnivòra e caçaira (mas sonque una de las quatre espècias que i a del còp que las autras tres son, mai que mai, carronhairas).
Lo trincament del prejudici que totes aviam sus las iènas foguèt pas, malgrat aquò, total. Uèi lo jorn la majoritat de nosautres encara cresèm que l’ièna es un animal negatiu (benlèu pr’amor de l’imatge que ne donèt Disney al Rei Leon) e qu’es totalament carronhaire e pas carnivòr. Trincar aquela marrida idèa que totes n’avèm demorarà encara d’annadas pr’amor que totes sabèm que lo camin de la sciéncia es, sovent, pas rapid.
Puèi caliá cercar se las iènas, qu’èran de mamifèrs carnivòrs (segon demostrèt lo trabalh de Kruuk ja fa d’annadas) foguèron o èran las caçairas vertadièras d’aquelas fotografias que trapàvem sovent als libres de fauna africana. E pas los leons. Per poder respondre aquò, tornarmai, calguèt un trabalh prigond d’ans, que podiá pas far un autre que Hans Kruuk.
Las iènas del Ngorongoro
De primièr calguèt saber quantas iènas demoravan dins un cèrt luòc. Kruuk causiguèt la populacion d’iènas que demorava, d’aperaquí las annadas 1960 al cratèr de Ngorongoro. Calguèt las marcar, un prètzfach pro malaisit, pr’amor que lo movement de las iènas (que vivon pendent lo jorn jos tèrra, en de tutas fachas per elas) se produsís pendent la nuèch. Pasmens, aquò tanben foguèt fach.
Segon aquò, foguèt trobat que i vivián 420 iènas dont uèch clans amb d’entre dètz e cent iènas cadun e qu’avián una sòrta de tuta bastida per elas meteissas. L’analisi de la femsa de 108 iènas del Ngorongoro demostrèt que 83% aviá de pèl de gasela de Thomson, 82% de pèl de gno e 46% aviá de pèl de zèbra. E 85% èran de predas caçadas per d’iènas, çò que permetiá afirmar que l’ièna èra un carnivòr caçaire e pas carronhaire (aumens l’ièna pigalhada, qu’es l’espècia qu’abita ailà). D’autras iènas que demoravan en d’autres luòcs, coma lo replanat del Serengueti, aguèron d’autres percentatges, çò que confirmariá qu’aicí la ièna èra pus nomada qu’al Ngorongoro e per aquò las predas èran benlèu un pauc diferentas.
Cossí que siá, ja avèm doncas doas idèas que n’èrem enganats sus las iènas; son pas de carronhairas (aumens l’origina de la majoritat de lor dièta ven de la caça) entièrament, e se an una forma aital benlèu seriá pr’amor de lors necessitats biologicas: lo pèl d’ièna es brica polit. Aquò es solide. Mas perqué ? Pr’amor qu’un còp sec totas las rèstas de sang que i avián tombaràn lèu lèu. Perqué a las pautas anterioras mai longas e lo còl tant ample ? Pr’amor que mena totas sòrta de tròces de predas a la tuta per lors filhs qu’ailà espèran la noiridura. E doncas, la distància demest lo cap e lo tèrra a d’èsser mai naut. E lo còl mai fòrt per la quita rason.
E un cap tan gros ? Pr’amor qu’a una de las maissas mai fòrtas e estonantas de totes los mamifèrs carnivòrs de la planeta que pòdon trincar d’osses (mas que i a encara d’autres animals coma lo Diable de Tasmania qu’an una nhacada encara fòrça mai poderosa).
Los uelhs de las iènas son plan grands. Caçan pendent la nuèch e los cal aver una vision tras que bona. D’efièch, lors predas an pas normalament una vision nuechenca coma la de las iènas e quora son perseguidas tomban plan. E cal remembrar qu’un grop d’iènas pòt arribar plan als 60 Km/h e qu’aquò pòdon o far pendent d’oras, çò que fa de l’ièna un carnivòr òrre e eficaç.
Òc, sèm d’acòrd qu’es pas una vision d’un mamifèr polit, mas pas per aquò cal contunhar de pensar qu’es un animal negatiu e que, per aquò, cal las tuar. Son de carnivòrs qu’an una forma diferenta a la d’autres. E se benlèu i a de còps que tanben se noirisson de carronha, tanben o fan d’autres carnivòrs africans, coma lo quite leon, lo nomentat rei de la selva. Hans Kruut poguèt enregistrar mai d’un còp qu’èran los leons que profechavan la caça de las iènas d’una preda per la conquistar puèi. Es alara quand lo grop d’iènas crida d’aquel biais brica aimat pels umans , en tot reclamar lor preda, caçada e perseguida pendent d’oras (benlèu tota una nuèch) e ara raubada per un leon (e que seriá alavetz quand i poiriá arribar l’aimant de safaris per ne far una fotografia). Mas sonque cal de temps, car lo grop d’iènas finirà per atacar, en tot nhacar lo leon (sonque se n’i un e pro) e ne provocarà la fugida. E poiràn manjar plan alara lor preda.
Tanben es vertat que quand un grop d’iènas caça, lo chaple que patirà la preda es vertadièrament òrre. Caçan e aucison lors predas coma fan los licaons, en tot nhacar un còp e autre la preda fins que i a un vertadièr banh de sang. La preda demorarà normalament fins a dètz minutas per morir. Es pas un biais de tuar nòble nimai rapid. Mas aquò ven aital pr’amor qu’an pas de dents coma los felids (de guepards, de leopards o de leons), que tuan lèu lèu lor preda. Lor maissa es mai semblanta a la dels canids, coma de lops o cans, que sonque pòdon aucir lor preda aital, amb de nhacadas que cal repetir un còp e autre. E quand la preda tombarà lèu serà nhacada per dos iènas e puèi tres e aprés quatre, fins que morirà.
De caracteristicas singularas
Lo morre de l’ièna es tras que grand pr’amor qu’a de besonh dintrar dins lo cors de la preda per la nhacar. Lo chuc gastric qu’an aquelas caçairas-carronhairas es plan fòrt car cal digerir de vianda mas tanben de pèl e d’osses en tot profiechar las proteïnas que donan aquelas parts de la preda.
Los organs genitals de las iènas tanplan son estonants. Pendent d’annadas l’òme pensèt qu’èra un animal ermafrodita. Aquò ven per la forma del clitòris de la femelha, que semblariá coma un pènis. D’efièch, dins l’espècia d’ièna pigalhada la femelha es pus granda que lo mascle. L’evolucion auriá menat l’ièna segon los darrièrs estudis a entraïnar una talha màger per la femelhas (es tanben una espècia ont a lo ròtle dominant) pr’amor que lo mascle ajuda pas brica a l’ora de noirir los pichonèls.
Las iènas son de mamifèrs de la familha dels ienids (Hyaenidae). Son de carnivòrs terrèstres de granda talha (pòdon arribar a pesar fins als 85 Kg per l’espècia d’ièna pigalhada) e, malgrat que pòdon semblar un can, son una familha desparièra. Una autra idèa que tanben ne sèm enganats es aquela que ditz que son d’animals sonque africans. Aquò es pas drech, car tres de quatre espècias que i a encara uèi lo jorn tanben vivon en Arabia e Asia fins a Índia (dont l’espècia d’ièna raiada).
L’evolucion de l’ièna comencèt d’aperaquí fa 26 milions d’ans, al Miocèn. Una de las primièras espècias foguèt Pliovivenops, de talha fòrça pichona. Puèi, aguèron la concurréncia dels canids, qu’arribèron a Africa, Asia e Euròpa (ont n’i aguèt durant milions d’ans) dempuèi America del nòrd. Aquò provocariá un cambiament de dièta e sonque qualqu’unas espècias d’ièna cresquèron per caçar d’erbivòrs de talha granda (coma Pachycrocuta, un mamifèr que podiá arribar als 200 Kg e que podiá plan trincar d’osses d’elefant).
A Euròpa l’ièna foguèt perseguida pendent de milièrs d’annadas per d’umans e de lops. E pendent la fin del paleolitic s’escandilhèt en aquela region. Totun, la lucha que i aguèt entre la nòstra espècia e las iènas durant de milièrs d’annadas (cal soslinhar que poguèt èsser confirmat paleontologicament que l’ièna manjava tanben d’umans en aquela epòca) entraïnariá benlèu una idèa marrida sus aquela espècia que demorariá fins a uèi lo jorn.
Fòrça culturas africanas (e tanben l’europèa) tradicionalas creson que son d’animals coards malgrat que plusors cercaires poguèren confirmar que son de mamifèrs braves car atacan e nhacan d’autres carnivòrs coma lo leon, e lo fan fugir. Totun, la vision que n’an benlèu siá conseqüéncia de l’ataca d’iènas a de vilatges a la recerca de mainatges o l’ataca a de tombas per i trapar de mòrts.
Ièna ven del grèc hyaina que vòl dire pòrc e dempuèi l’epòca antica es estada restacada amb la cruseltat e la traïcion. Lor crit entraïnèt pensar que podián imitar la votz umana e i a plusors luòcs en Africa ont encara creson que, pendent la nuèch, i a de mascs e de brueissas que marchan sus d’iènas. Totun, es estat demostrat qu’es un dels mamifèrs mai intelligents de la planeta.
Encara un autre fach estonant sus las iènas: una de las quatre espècias, la nomentada proteles, s’especializèt fa de milièrs d’annadas amb una dièta de termits e l’idèa que totes avèm d’una ièna encara auriá mens a veire amb proteles pr’amor qu’es pas carronhaira. E se patís l’ataca d’un autre carnivòr farà lo mòrt e lucharà pas coma fa la ièna pigalhada.
Uèi lo jorn encara i a de listas de païses africans ont l’ièna es considerada un mamifèr òrre que cal tuar e caçar. Malgrat que lo quite Kruuk soslinhèt que sonque las iènas mai grossas atacan l’òme i aguèron d’atacas a d’umans dempuèi aquela epòca e encara n’i a uèi lo jorn. Per confirmar aquel fach i auriá una lista brica suspècta de WWF de 2004 que confirmèt que sonque en Moçambic (dins una region pròcha a la frontièra amb Tanzania) i aguèt d’atacas d’iènas que provoquèron la mòrt de pus de 35 òmes e femnas.
D’efièch, al sud african la vision que los abitants d’aqueles païses an de las iènas es encara fòrça marrida, car, segon dison, atacan d’umans quand se’n van a dormir en defòra de l’ostal pendent l’epòca que fa pus calor. Mas alavetz, que cal se demanar, pòt un arbre far tot un bòsc ?
Benlèu es ora de trincar aquela vision tras que negativa qu’avèm de las iènas. Son pas polidas, mas pas totalament carronhairas (tanben o es lo leon) e caçan (tanben o fan los licaons mas son de canids). Cal pas demandar de las aimar, mas se seriá possible n’aver una vision e coneissença scientifica e racionala mai drecha. Car, com avèm ja dich, mai d’un còp a la planeta i a d’espaci per d’espècias de tota sòrta, d’ervibòrs o carnivòrs, al costat de l’umanitat. Per las iènas tanben. L’alternativa es un mond sens fauna nimai flora, çò qu’es un òrre desèrt que poiriá èsser lo solet legat que podèm daissar als nòstres filhs.
Un article de Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
