Dempuèi l’epòca antica l’òme coneis, pr’amor dels viatgers fenicians que virèron Africa, que i aviá una sòrta d’òme-monard que demorava dins la selva e qu’atacava d’un biais òrre los umans. Caliá n’aver fòrça paur e ne fugir lèu lèu se òm podiá o far, car èran d’èssers plan dangieroses. Foguèt benlèu alavetz que la nòstra espècia descobriguèt d’un biais oficial un dels mamifèrs pus meravilhoses d’aquel continent; lo gorilla.
Val pas dire que los nadius africans, sustot del centre del continent, coneissián aquel primat dempuèi fasiá, benlèu, centenats de milièrs d’annadas. Mas ne demorèt pas cap tèxt escrich per o confirmar. Aquela tròba demorariá, benlèu, coma causa dirècta de la paur òrra de la nòstra espècia: èran d’èssers plan semblants als òmes sens o èsser totalament (d’efièch entre un 98% e 99% de l’ADN dels gorillas es entierament parièr al de l’èsser uman), avián una fòrça brutala e podián atacar e aucir d’un biais plan aisit l’òme pr’amor d’açò.
Alavetz, podèm nos demanar: es aital aquesta vision que los umans avèm encara dels gorillas? Es drecha ? De cap biais. La siá natura e comportament son luenh d’aquela vision, car son de primats plan pacifics qu’atacan gaireben jamai, e que, son en dangièr d’extincion grèu, perseguits per l’òme e l’activitat umana (e pas totjorn per l’agricultura mas tanben per la guèrra) e lèu poirián èsser pas pus amb nosautres en aquesta planeta.
Mas tanben cal dire que foguèt pas fins a las annadas 1960, amb l’estudi que l’etològ Schaller faguèt entre 1959 e 1961 dels gorillas de montanha (e puèi demorèt amb eles la celèbra etològa Dian Fossey), que la nòstra espècia comencèt pas a cambiar lo vejaire qu’aviá suls gorillas. Esperam que siá pas tròp tard.
Un membre mai dels Hominidae
Los gorillas son lo genre mai grand dels primats (un gorilla adult drech pòt arribar afins als 1,80 mètres de nautor e pesar fins als 300 Kg o mai). Son pr’açò los familhals pus pròches de la nòstra espècia aprèp los chimpanzés. I a doas sosespècias que demòran dins las selvas tropicalas segon la nautor del territòri.
Per ansin, d’unes vivon a l’oèst african (gorilla gorilla) e las siás populacion pòdon èsser al còp devesidas en gorillas de las planas de l’oèst (gorilla gorilla gorilla) e gorillas del fluvi Cross (gorilla gorilla dielhi). A l’èst, totun, demòra lo gorilla beringei, que tanben devesís las siás populacions entre lo gorilla de montanha (gorilla beringuei beringuei) e lo gorilla de las planas de l’èst (gorilla beringuei graueri).
Segon de chifras oficialas i auriá, uèi lo jorn, mai especimèns de gorillas de l’oèst (que demòra a mens nautor), mas la siá populacion auriá un nombre final (benlèu prèp de 40 000 especimèns) que pòt pas èsser jamai considerada coma reala. Çò de meteis se debanariá amb los gorillas de l’èst, que vivon en de montanhas coma las de Virunga, a l’èst de Congo, o los de la selva de Bwindi, en Oganda.
Aital, e sonque amb una diferéncia genetica de la nòstra espècia de sonque 2%, lo gorilla es un primat grand, que pòt arribar a far una envergadura de braces de fins a 2,75 m. Lo mascle es fòrça màger que la femèla, e aquela caracteristica fisica ven mai e mai evidenta dempuèi los dètz ans de vida (los gorillas sonque pòdon viure d’aperaquí 20 annadas) e dempuèi aquela edat, los mascles desvolopan una color argentada de l’esquina qu’ajudariá a contrarotlar e protegir lo grop, malgrat que tanben i pòdon demorar d’autres mascles pus joves amb esquina argentada o pas. Lo pelatge d’aquel primat es, en mai d’aquò, plan lon e sedós.
Un vejaire plan marrit
Cal encara fòrça trabalh a l’ora de divulgar cossí viu e demòra lo gorilla african. D’efièch es un mamifèr qu’a sonque dos enemics naturals que pòdon l’aucir franc de divèrsas malautiás tipicas; l’òme o lo leopard. Mas son d’animals qu’assajan mailèu de s’amagar totjorn de l’òme dins la prigondor de la selva e la majoritat dels còp atacant pas jamai quand trapan un èsser uman.
La diferéncia amb d’autres mamifèrs grands que tanben pòt trapar l’òme (en Africa encara es caçat per divèrsas tribús pr’amor que la siá carn es plan manjada) es lo luòc ont se produsís aquel encontre: en d’espacis pus obèrts los mamifèrs se menan que l’òme es pròche e çò de pus normal es ne fugir lèu lèu. A la selva aquò es pus malaisit. Quand un èsser uman trapa d’un biais pas esperat un gorilla pr’amor de la densa vegetacion, çò de pus normal es veire lo mascle d’esquina argentat que vòl menaçar (e menaçar es pas atacar) l’òme per li provocar paur e lo far fugir. Un fach que se debana pas dempuèi que l’òme a d’armas de fuòc coma lo fusilh.
Alavetz lo gorilla començarà a arrancar d’èrba, de plantas e de brancas e las lançar vèrs l’òme o lo predator trapat (que tanben poiriá èsser plan un autre mascle d’esquina argentat d’un autre grop). Puèi se trucarà lo pitre e balharà de còps de pauta vèrs l’animal que poiriá menaçar lo grop. Mas çò de pus normal es que, aprés reconéisser la paur de l’animal trapat (l’òme a la costuma de se lançar sul terren en tot cercar de se protegir d’aqueles possibles còps aital coma tanben fan los quites gorillas), lo gorilla lo daissarà, fin finala, e se n’anarà amb lo sieu grop.
Lo gorilla es un primat que demòra en çò de pus prigond de la selva (mas que tanplan i a cèrtas sosespècias que vivon dins la selva pus pròcha a l’èsser uman). Lo gorilla de montanha a pas la costuma, pasmens, e qu’òc a lo sieu parent de l’oèst, de muntar suls arbres (aquò es sonque fach un còp e autre pels pus joves). E fa lo niu, mai que mai, sul sòl. La siá noiridura es totalament vegetariana (franc de benlèu qualqu’unes insèctes coma de termits, cossí fan los chimpanzés). Lor territòri a una mejana d’entre 25 e 40 quilomètres e es rar qu’un grop marche mai d’un parelh de quilomètres de manièra jornalièra. La marcha del grop es doncas plan lenta e cada nuèch bastisson un niu de fuèlhas per dormir.
La siá noiridura, doncas, consistís en de frucha, de brots, de tijas, de fuèlhas. Dins la selva es plan aisit trapar tot aquò e doncas cal anar pas gaire luenh per poder plan manjar. Dos còps cada jorn demòran sul quite luòc aprés manjar (a mai de la nuèch) per dormir, sustot quand lo grand mascle d’esquina argentat aquò fa. A mai, utilizan de sons desparièrs qu’uèi los cercaires situèron en 102 e que seriá una sòrta de lengatge comun entre totes los tipes de gorilla, malgrat la siá situacion geografica.
Un animal brica violent
Quand l’òme que trapa una familha de gorillas (pendent la dècada de 1980 la mejana èra de fins a 30 especimèns e uèi es rar trapar de grops amb pus de 10 individús) de montanha, çò que vòl far es fugir. Es alavetz quand lo mascle que protegís la familha de gorillas lo perseguís e li nhaca las gambas e lo cul. Pas res mai.
Aquò pòt pas èsser interpretat coma de violéncia. Es sonque un avís. D’efièch, lo gorilla es un dels primats mens territorials. Es cert qu’an de frontièras entre diferents grops. Mas son de frontièras entre diferents grops que los gorillas vòlon pas las crosar pr’amor que sabon qu’ailà i demòra un autre grop. Totun, dos grops de gorillas desparièrs pòdon se trapar aisidament prèp de la frontièra entre dos territòris diferents. Qué se debanarà? Pas res. Los mascles assajaràn de s’agachar pas, pr’amor que i poiriá aver una lucha (o coma ja avèm dich abans una comèdia de lucha); los joves d’ambedós grops jogaràn e benlèu las femèlas anaràn amb de mascles que coneisson pas. E los mascles d’esquina argentada espepissaràn tot aquò e faran pas res. Estonant, vertat ?
La naissença dels gorillas
Cossí se debana en çò nòstre, una gorilla femèla a una gestacion longa, que pòt demorar fins a 270 jorns. Fins a un mes aprés lor naissença los pichons gorillas pòdon pas seguir cap autre gorilla amb los uèlhs. Mas, als tres meses d’edat, ja començan a aver de dents e als sieis meses ja començan a a manjar d’èrba e de fuèlhas. Dempuèi alavetz la diferéncia a l’ora de créisser entre gorillas e umans venon mia e mai grandas. Amb dètz annadas de vida, benlèu abans (aperaquí los 7 ans) una gorilla femèla ja es considerada adulta. Lo mascle creisserà mai e e mai dempuèi los 10 ans e començà ja a aver l’esquina argentada. Un jove uman de 10 nas pòt pas gaire far.
Çò de pus abitual per un gorilla de montanha es viure pas pus de 30 ans (cal remembrar que lo quite èsser uman aviá una mejana de vida al sègle XIX de sonque 40 ans). Sonque qualqu’un especimèn de pargue zoologic poguèt arribar als 34 ans. An sovent de malautiás respiratòrias e n’i a fòrça que moriguèron pr’amor de problèmas intestinals (la materia vegetala que manjan es brica digestiva). En mai d’aquò, tanben foguèron trapats plusors esqueletas de gorilla qu’avián, de còps als òsses o al cran pr’amor de casudas de’n naut dels arbres. Totun, encara uèi la pièger menaça que patís lo gorilla african es, encara, la nòstra espècia.
Plan menaçat
Las atacas de leopards o encara de caçaires de la selva son pas la principala menaça que patís aquela espècia. Las maires son sovent aucidas per raubar los joves e los pus pichons e los vendre al mercat negre e puèi als pargues zoologics internacionals. E i a de mai en mai entrepresas medicalas e farmaceuticas que ne vòlon d’especimèns per fa recerca.
Malgrat que los dangièrs especimèns que i a dins de reservas naturalas africanas coma la de Virunga son plan protegidas e que la siá caça es totalament enebida la preséncia umana pròcha a aqueles pargues entraïna totjorn çò de pièger (pr’amor sovent de la guèrra). A mai d’aquò, l’agricultura s’espandiguèt plan dempuèi 1970 e la desforestacion de la selva venguèt pus e pus nauta.
Segon Nacions Unidas, en 2003 ( e aquò vòl dire fa gaireben 20 ans), en Nigèria sonque demorarián un pauc mai de 150 especimèns e benlèu apraquí mens de 1000 en Republica de Congo. Entre Virunga e Bwindi, çò es entre Oganda e la RDC mens de 600 especimèns (e aquò que tanben es conegut qu’al pargue de Bwindi en 2007 sonque ne demoravan d’aperaquí 300 individús). Aquò vòl dire que per çò que tòca al gorilla de montanha, en 2007, sonque n’i aurián mens de 700 individús en tota la planeta.
Dempuèi aquela epòca lo centre del continent african patiguèt mai de tres guèrras civilas e divèrsas còps la pandemia d’Ebola (que tanben auciguèt prèp de 5 000 gorillas). Aquò entraïna, solide, que la siá situacion es tras que grèva e que, uèi lo jorn, sonque demorarián, benlèu, qualqu’unes centenats de gorilla de montanha e qualqu’unes milièrs de gorilla de l’oèst: una situacion tras que critica.
Aquesta situacion, vertadièrament dramàtica, del pus pròche parent de la nòstra espècia, deuriá far reagir l’òme d’un biais rapid. Los govèrns africans an l’obligacion de conservar tota la fauna qu’an dins lors païses pr’amor qu’es un vertadièr tresaur mondial. Pas sonque eles. Totes los abitants de la planeta avè tanben l’obligacion de demanar d’adopcion de mesuras immediatas per poder sauvar abans que non siá tròp tard l’espècia del primat african pus pròche de nosautres: lo gorilla.
Un article de Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
