Es Paums/Es Paoesses ei ua associacion neishuda en 1974 entara promocion dera lengua e era cultura d’Aran, mejançant activitats en diuèrsi encastres coma era musica, era gastronomia, era coneishença deth miei naturau, era traduccion d’òbres ar aranés e era celebracion d’actes culturaus e esportius (tennis, corses populares). Parlam damb eth sòn president, Tònho Castet.
Era cultura aranesa ei fòrça rica (e gaudís de fòrça vitalitat), mès malerosament encara ei desconeishuda per fòrça persones. Quines serien es sues caracteristiques? Era sua situacion geografica a ajudat entara configuracion dera identitat e era cultura aranesa?
Era Val d’Aran ei plaçada en airau lingüistic occitan, quaquarren de determinant entà qu’era cultura aranesa sigue coma ei. Era nòsta lengua pròpia, er aranés ei un des aspèctes diferenciaus que mès mos identifiquen. Atau damb Occitània compartim lengua, mès tanben fòrça auti aspèctes culturaus, musica, tradicions, gastronomia, eca…
Un esturment fòrça interessant entà conéisher ua cultura ei era musica. Auetz interpretat cançons tradicionaus e auetz realizat gravacions damb bères coraus araneses, coma “Es Paoesses” de Vilamòs. Com ei era situacion deth mon musicau aranés?
A prumèr còp de uelh era situacion dera musica en Aran poderie descoratjar, maugrat açò s’auem en compde era mesura deth nòste País, damb encara non dètz mil abitants i a lòc tara esperança: auem tres formacions vocaus, Corau Quate Sòns, Corau Margalida de Bossòst e Corau Es Paoesses de Vilamòs, compdam damb Còlhes de Dançaires de balhs e musica tradicionales Es Corbilhuèrs de Les, Es Sautarèths de Bossòst, Es Fadrins de Vielha e Santa Maria de Mijaran, Es Gripets de Salardú, era cantaira aranesa Lúcia Mas, dus grops de musica; Bramatopin e Es Paums e ua cantautora qu’a traspassat es termières d’Aran; Alidé Sans.
Enguan s’a celebrat eth centenari de Mn Jusèp Condó Sembeat, eth gran poèta d’Aran. En quines activitats auetz collaborat? Com ei eth mon editoriau en aranés?
Des dera Associacion Es Paums auem collaborat en centenari de Mossen Condò damb era edicion d’un disc CD damb eth títol “Es Paoesses e Es Paums canten a Mossen Condò”. En disc interpretam cançons des que Condò n’ei er autor e era òbra Gràcies Senhor, ua accion de gràcies compausada en aunor der illustre poèta, damb letra de Jèp de Montoya e musica de Jaume Masana.
En çò que tanh ath mon editoriau enguan s’an publicat ua desena de libres en aranés, dus d’eri reviradi pera Associacion Es Paums: Alicia en país des meravilhes e Es Jòies dera Castafiòre des Aventures de Tintin.
Ath delà s’a publicat eth Diccionari der aranés ua òbra plan importanta tara nòsta lengua, amiada per Institut d’Estudis Aranesi, Acadèmia aranesa dera lengua occitana.
Ena darrèra enquèsta lingüistica s’a detectat un increment dera coneishença der aranés entre era populacion jove. Ua bona notícia, mès encara auem fòrça rèptes entà arténher era normalizacion lingüistica plea en Aran. Quines mesures vosati credetz que serien de besonh, tant dempús des Administracions Publiques coma deth sector privat?
Era enquesta balhe bères donades positiues que hèn gòi. Ditz qu’eth numèro de joeni que coneishen er aranés a pujat, mès non ditz arren dera qualitat der aranés que parlen. Çò que constatam pes carrèrs e pobles coma Vilamòs a on era lengua encara se ten mès blossa, ei que es vielhi non la saben escríuer, mès la parlen ben, parlen un aranés genuin, e per aute costat es joeni la escriuen ben tiò!, mès non la parlen dera madeisha manera qu’es vielhi.
Ena Val d’Aran auem un gran patrimòni en monuments, glèises, musèus, romanic, pèires cargades d’istòria, as que i dedicam recorsi. Damb era lengua aranesa, qu’ei eth monument viu mès important qu’auem, que calerie hèr çò de madeish, suenhar-la e dedica’i mès recorsi. Suenhegam es pèires tiò!, mès suenhegam tanben es paraules!
Ath delà que cau restablir era condicion de preferent der aranés reconeishuda pera Lei 35/2010 e anullada pera senténcia deth Tribunau Constitucionau deth ueit de hereuèr de 2018.
Mès non tot ac a de hèr era Administracion, es usatgèrs l’an de hèr a servir coma prumèra opcion en toti es sons contactes, dempús se cau ja viraram a una auta lengua.
Des de era Associacion Es Paums hè quate ans que amiam eth Gròp de Convèrsa Occitan/aranés dera Universitat de Lhèida tà tier viua era ahlama der aranés.
Com ei er ensenhament online der aranés, tant laguens d’Aran coma entà persones non araneses que se trapen interessades en conéisher era lengua? Recentament, ua professora aranesa mos comentaue que manque mès materiau didactic en aranés (practicament produsit pes madeishi professors).
Auem constatat un interès creishent entà apréner er aranés en modalitat online. Hè lèu tres ans que se metec en marcha era plataforma online Institut Aranés e aué i an mès de mila alumnes matriculadi enes corsi d’aranés. Son alumnes de tota Euròpa e dera rèsta deth mon que seguissen damb regularitat er itinerari formatiu mercat en es desparièrs nivèus.
Ena plataforma Institut Aranés i participe era Associacion Es Paums, coma tutors.
Dempús 2006 er occitan (aranés en Aran) ei oficiau en tot eth Principat de Catalonha. Quines repercussions positiues a auut aguesta declaracion?
Era declaracion der aranés coma oficiau en tota Catalonha ei un prumèr pas positiu, mès ei aquerò un prumèr pas. Ja ei oficiau en Catalonha, ara lo cau hèr abituau aumens en Aran.
Quin ei eth vòste critèri entà escuélher quines òbres son tradusides? Era traduccion de Tintin “Es jòies dera Castafiòre” siguec fòrça plan arrecebuda. I aurà mès aventures deth reportaire bèlga tradusides?
Son es editoriaus es que mèrquen quina òbra publicar. Ena Associacion Es Paums, mos aucupam de revirar-la ar aranés.
Es Jòies dera Castafiòre auec ua grana acceptacion tant ena Val coma dehòra. En aguest moment ja èm en tot revirar un aute album d’Es Aventures de Tintin, eth numèro 16 Objectiu era Lua que gesserà tath torn de Sant Jordi
Auetz relacions damb autes entitats occitanes (deth territòri jos sobeiranetat francesa)?
Ena Associacion Es Paums qu’auem sòcis de Tolosa, Carcassona, Tarbes, e ath delà èm sòcis deth CAOC e collaboram damb Jornalet, Gaseta occitana d’informacions.
Es aranesi que viuen dehòra parlen tostemp damb orgulh d’Aran. Açò demòstre eth gran ligam que mantien damb eth sòn país. Com avaloratz aguest fòrt e positiu sentiment d’apertenença maugrat era distància?
Quan mès polit ei eth tòn país, mès lo trapes de mens quan ès dehòra. Açò que les passe as aranesi de Barcelona les passe tanben a toti es que vien tara Val e demoren endrabadi pera beutat des paissatges e enamoradi tà tostemps dera nòsta tèrra. E tanben ei lo madeish que li passaue ath gran poèta aranés Mossen Condò, er engüeg deth poèta ne didem. A Condò aqueth engüeg quan ère dehòra dera Val li hec a escríuer es poesies mès bères dera sua òbra.
Es Paums/Es Paoesses, ua associacion damb ua clara volontat de refermar era lengua, era cultura e era identitat a l’Aran.
Una entrevista de Francesc Sangar*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
