ER UNIVÈRS (10): ES PLANETES
Era pròpria existéncia des planetes en dehòra deth Sistèma Solar siguec qüestionada pes cercaires enquiara decada de 1990. Dempús deth descorbiment dera prumèra exoplaneta (o planeta situada en dehòra deth nòste sistèma planetari) era comunautat scientifica tornèc a valorar mès es planetes. Aué ja ne trapèren 5.000. Totun, era sua importància laguens der Univèrs contunhe d’èster relatiua; ei vertat que sus bèri uns d’aguesti i poirie auer vida- e n’i poirie auer milions atau – mès qu’eth sòn nombre totau sonque laguens dera nòsta galaxia poirie arribar ath miliard.
Atau, ua exoplaneta ei ua planeta que vire ath torn d’ua auta estela que non ei eth Solei. Pendent era decada de 1950 i auie fòrça scientifics que dobtauen dera sua existéncia en dehòra deth Sistèma Solar. En 1989 diuèrsi cercaires afirmèren qu’auien trapat ua planeta damb ua massa enquia 11 còps mès grana qu’era de Jupitèr. Dempús siguec confirmat que sonque ère ua estela nana bruna – es mès petites der Univèrs-. En 1992 sigueren descorbides dues exoplanetes. Mès i auie un gran dobte pr’amor que non virauen ath torn de cap estela – aué ei confirmat que i a planetes solitàries que migren soletes en espaci sense virar ath torn de cap estela com tanben i a esteles – d’aguest tipe-.
Cau demorar enquiara annada 1995 entara confirmacion oficiau deth descorbiment d’ua exoplaneta ena nòsta galaxia. Eth descorbiment siguec hèt per dus astrofisicians soïssi, Michel Mayor e Didier Queloz, que trapèren era exoplaneta damb un telescòpi situat en Occitània, en Vauclusa (Nauta Provença). Aué es cercaires ja n’an trapat enquia 5.000 (2022) e comencen a suspectar que, dilhèu, n’i a milèrs de milions ena Via Lactèa.
De hèt, en 2012 siguec hèt un estudi estadístic sus era existència reau de planetes ena nòsta galaxia. Era resulta d’aqueth estudi siguec susprenent entà toti, scientifics e non scientifics; era existéncia de planetes ena nòsta galaxia ère ua lei comuna. I a aumens ua planeta per cada estela. Eth sòn nombre, donques, ei gigantàs; 100 o 200 miliards.
Er estudi analizèc es donades encara damb mès prigondor. E siguec confirmat qu’aumens ua de cada sies esteles auien pròp ua planeta damb ua massa semblanta ara de Jupitèr (ua planeta giganta), era mitat des esteles aurien pròp ua planeta coma Neptun e dus tresaus d’aguestes aurien pròp ua Supertèrra – ua planeta enquia 10 cops mès grana qu’era nòsta-.
Totun, encara aué era majoritat d’aqueres exoplanetes descorbides son totes planetes que viren ath torn d’esteles que son a mens de 400 annades-lum deth Sistèma Solar. Anar mès luenh ei difícil damb era tecnologia actuau. E trapar-les, descorbir e confirmar era sua soleta existéncia – e non parlam ja des sues característiques fisiques – tanben ei força dificil -.
Enquiara annada 2012 eth 60% des exoplanetes descorbides pes cercaires sigueren trapades damb metòdes indirectes, com eth metòde dera velocitat radiau (qu’ei er estudi des arrests periodics dera frequéncia dera lum dera sua estela). Pr’amor que se i a quicòm que pòt arrestar era velocitat radiau d’ua estela sonque pòt èster ua exoplaneta.
Un aute metòde usat ei trapar se i a tràfic dauant d’ua estela. Açò vò díder trapar quicòm que crotze era lum d’ua estela – pr’amor qu’aguesta non arribe tostemps dera madeisha manèra-. A mès, aguest metòde pòt situar tanben es mesures dera pròpria planeta.
Planetes de diuèrsi tipes
Non totes es planetes trapades enquiara son semblantes. Es cercaires sajen tostemps de dar característiques fisiques a caduna d’aguestes. Entà hèr açò estudien damb prigondor era sua forma, velocitat, color e massa. E bèri uns enquia afirmen conéisher com pòt èster era sua atmosfèra. Atau, eth 45% des planetes trapades enquia 2018 son planetes gigantes gasoses heiredes.
Era planeta d’aguest tipe a ua massa enquia dètz còps era massa dera planeta blua. Son situades tostemps a mens de 0,5 Unitats Astronomiques o UA dera sua estela (ua UA son 150 milions de quilomètres). Mès tanben i a un aute tipe de planetes laguens dera Via Lactèa; enquia un 35% d’aguestes son classades coma Jupitèrs caudi. Aguestes an ua massa enquia 50 còps era dera Tèrra e son tostemps situades ara madeisha distància dera sua estela.
Ath costat d’aguestes i a es planetes nomentades Neptuns caudi, damb ua massa d’entre 10 e 50 cops mès grana qu’era dera Tèrra (ne serien un 8% de totes es exoplanetes). Eth 12% des exoplanetes serien planetes semblantes ara Tèrra o Supertèrra, damb ua massa que non arribarie a 10 còps era dera nòsta planeta. Ath sòn torn, totes aguestes planetes poden èster gasoses o telluriques (non gasoses). Es darrères poden auer arròques e metalhs.
Es exoplanetes poden auer ua basa de silicats com era Tèrra o ua basa diferenta, com es planetes hètes de carbòni. Er exemple mès clar d’aguestes, aué, ei Cancri-e, descorbida en 2012 e damb ua temperatura estimada de mès de 2.000ºC mès tanben plena de grafit e diamants. Atau, era majoritat son diferentes dera nòsta planeta? Non, i a un sens nombre com era planeta Tèrra.
En 2006 siguec descorbida era prumèra planeta tellurica dera galaxia: OGLE-2005-BLG-390Lb. Ei ua planeta aué vielha, situada a 22.000 annades-lum dera Tèrra, e damb ua massa d’enquia cinc còps era dera Tèrra. Ei luenhana dera sua estela (2,6 UA) e pr’açò ei ua planeta força heireda: era mejana de temperatura, sèrie d’apuprètz -220 ºC. Totun, es condicions fisiques d’OGLE hèn d’aguesta exoplaneta era mès semblanta ara Tèrra jamès trapada enquia aqueth moment.
Sies annades dempús, en sistema estelar mès pròplèu de nosati, Alfa Centauri, un sistema damb tres esteles, i a ua exoplaneta descorbida pes cercaires situada a sonque 4,4 annades–lum deth nòste Sistèma Solar. Era sua massa ei coma era dera Tèrra. Mès entà sajar de trapar-i vida i a un gran problèma – non cau díder que çò que cerquen mès es scientifics ei confirmar es característiques planetaries que més poirien ajudar ath desvolopament de vida organica-. Aguesta exoplaneta ei situada a sonque ua distància qu’ei pròplèu deth 4% dera distància que i a entre era Tèrra e eth Solei. E açò vò díder qu’ei fòrça pròp d’aguesta. Era resulta sèrie auer ua temperatura ena sua superfícia d’apuprètz 1 000ºC e donques damb ua temperatura atau serie fòrça dificil de trapar-i vida (e non a atmosfèra pr’aguesta temperatura).
Des d’alavetz era recerca contunhèc e lèu cada annada son trapades centenars d’exoplanetes. Un dia arribarà que ne traparam ua que poirie auer vida. Segontes es darrèrs estudis, ena nòsta galaxia i poirie auer enquia 17 miliards de planetes que poirien èster coma era Tèrra e que poirien auer vida. E 17 miliards non son pògui. Ei sonque qüestion de temps entara umanitat de ne trapar bèth un.
Un article de Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
Aguest article ei publicat gràcies a un acòrdi de cooperacion damb www.aranes.club, era pagina web entà apréner aranés de forma gratuita
