ER UNIVÈRS (9): ERA VIA LACTÈA

Era Via Lactèa s’espandís ath long d’apuprètz 100 000 annades-lum. Açò pòt semblar èster ua galaxia giganta mès non ei arren comparada damb miliards d’autes galaxies que i poirie auer en Univèrs. A mès, ei hèta d’esteles e de nebuloses, a mès de planetes. Açò poirie hèr dera Via Lactèa ua galaxia mès, sens cap auta importància especiau. Totun, tanben a caracteristiques pròpries.

Era coesion intèrna dera nòsta galaxia – e de totes es autes que i a en Univèrs – a coma causa principau era fòrça dera gravetat. Es galaxies an tres tipes diferents de forma: son o dilhèu espiraus o esferiques o irregulars. Era majoritat d’aguestes (lèu un 80%) an era forma d’espirau. Es galaxies esferiques serien sonque un 15% des galaxies en Univèrs. E era rèsta an d’autes formes que no permeten era sua classificacion definitiua. Era Via Lactèa a ua forma d’espirau. Com se pòt afirmar açò se arrés jamès dera Via Lactèa non podec confirmar era sua forma des der exterior dera madeisha?

Era Via Lactèa ei ua galaxia mès ben plana. Eth centre d’aguesta ei redon, com se siguesse ua pilòta– era paraula corrècta serie esferica-. A dus braci mès grans e d’auti mès petiti que formen es braci dera galaxia. Ei aquiu on i a mès esteles. Entà auer ua idèa des sues mesures cau díder que sonque eth sòn centre aurie ua longada de mès de 5.000 annades-lum.

En aguest centre non i a guaire esteles, comparat damb es sòns braci. E era majoritat son amassades damb çò qu’es cercaires coneishen coma un molon globular – que son sonque amassades de desenes de milèrs d’esteles. Sonque en centre dera Via Lactèa es cercaires pensen que i poirien auer enquia 150 molons globulars.

Era nòsta galaxia vire ath torn dera madeisha, com se siguesse una eliça. E totes es esteles que son situades en es braci dera Via Lactèa viren tanben ath torn deth centre dera galaxia. Se poirie pensar qu’era velocitat des esteles en tot virar deuerie èster era madeisha. Totun, açò non ei ben ben atau.

Maugrat qu’era velocitat deuerie èster mès nauta pr’amor dera distància – mès longa mès nauta – quan es esteles son apuprètz a 2.000 annades-lum deth centre, era sua velocitat comence a vier mès e mès nauta. Dempús se desvoloparie un hèt estranh. Segontes açò se poirie pensar qu’es esteles situades en fin des braci aurien donques ua velocitat fòrça nauta. Totun, qu’aquiu era velocitat des esteles ven menor prumèr e dempús torne a créisher. Estonant, vertat ?

Eth Sistèma Solar

On èm nosati laguens aguesta galaxia? Eth Sistèma Solar ei sonque un petit punt espaciau situat en un des braci mès petiti d’aguesta galaxia. Ei eth braç coneishut damb eth nòm d’Orion, situat entre es braci de Sagitari e Persèu. Eth nòste sistèma planetari ei situat a mès de 28 000 annades-lum deth centre dera galaxia. Non i a fisicaments temps entara nòsta espècia de gésser jamès dera Via Lactèa. Se bèth un dia ac podem hèr serà ua auta espècia qu’ac harà. Mès non nosati.

Eth Sistèma Solar vire damb d’auti sistèmes planetaris pr’amor dera velocitat deth braç d’Orion a apuprètz 800 000 Km/h, un hèt que nosati, ena Tèrra non podem sénter . E demoram 250 milions d’annades entà virar totauments damb tota era galaxia e tornar ath madeish punt.

Eth Solei, era estela deth Sistèma Solar ei tant important entà nosati, es umans, non i a arren laguens era Via Lactèa, pr’amor qu’ei sonque ua estela mès, ath costat de mès de 200 miliards d’esteles qu’a era galaxia. Cau rebrembar qu’ei ua estela nana jauna mès era majoritat d’esteles que i a ena Via Lactèa son es nanes ròies, fòrça mès petites qu’eth Solei – n’i a enquia 1 000 còps mès-.

Tanben i a en es braci e en centre dera galaxia supergigantes blues. Era perifèria ei on son situades es esteles mès ancianes. Es cercaires cren qu’aurien ua edat de 10 miliards d’annades. A mès, aguesti tanben descorbiren enquia 5 000 planetes ena galaxia. Son celèbres pr’amor que son coneishudes tanben coma exoplanetes. Totun, aguest nòm sonque vò díder que son dehòra deth Sistèma Solar e pro. Bèri uns an vida e d’auti non. E es scientifics vòlen confirmar era escadença de trapar-i vida pr’amor de sajar dempús d’anar-i.

Ua grana majoritat d’aguestes planetes son hètes de gas e donques que son planetes com Jupitèr o Neptun. Totun, sigueren descorbides diuèrses planetes deth tipe telluric (dera madeisha categoria dera Tèrra) que serien, dilhèu, es candidats mès bons entara vida. Tanben i a, fin finau, planetes coneishudes coma Supertèrres que serien planetes telluriques enquia 10 còps mès granes qu’era planeta blua.

Segontes es darrèrs estudis i aurie aumens ua planeta per cada estela que i a en nòsta galaxia. Era mitat poirien èster telluriques e era auta mitat gasoses. Atau, es planetes que poirien auer vida organica – maugrat qu’aguesta poirie èster fòrça diferenta dera que coneishem ena Tèrra pr’amor dera sua quimia – poirien donques èster milions, dilhèu centeats de milions. Açò siguec descorbit dempús dera annada 2010.

En centre dera Via Lactèa se podec confirmar – non hè guaire – que i a un horat nere supermassiu. Açò siguec discutit pendent annades entre es cercaires. Totun, aué siguec demostrat. Eth centre galactic ei fòrça luenh de nosati e còste poder estudiar-lo ben. Sonque damb era ajuda des arrais-X e es arrais gamma es ondades de ràdio e es infraròies es scientifics confirmèren era existència d’aquest gigantàs horat nere.

Eth sòn nòm ei Sagitari. Ei un horat nere supermassiu que capture tota era matèria que i a ath sòn torn – e tanben era lum -. Es sues mesures son susprenentes. Ei 4 milions de còps mès pesat qu’eth Solei e pr’açò eth sòn classament coma supermassiu. Dempús deth sòn descorbiment es cercaires pensen ara qu’en centre de totes es galaxies i poirie auer un horat nere com aguest.

Se es mesures dera nòsta pròpria galaxia son susprenentes, non cau desbrembar qu’era Via Lactèa ei sonque ua galaxia. Ua des mès importantes deth Grop Locau de Galaxies, òc, mès sonque ua mès e pro. Segontes es darrèrs estudis hèts damb eth telescòpi Hubble, en Univèrs dilhèu i aurien apuprètz 130 milions de galaxies.

E tanpòc ei ua des mès granes – que poirien hèr enquia un milion d’annades de diamètre, çò ei 10 còps mès granes qu’era nòsta-. E es galaxies son amassades en molons e supermolons de galaxies en Univèrs. Era Via lactèa, Andromèda e eth Triangle e 40 galaxies mès formen eth Grop Locau de Galaxies. Un dia chocaràn e se minjaràn es ues as autes – era nòsta galaxia ja devorèc era Ossa Major e ei a man de minjar-se era galaxia de Sagitari -. Conéisher açò provòque era sensacion que, nosati, umans, non èm, de vertat, arren en Univèrs.

Un article de Christian Andreu*

*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.

Aguest article ei publicat gràcies a un acòrdi de cooperacion damb www.aranes.club, era pagina web entà apréner aranés de forma gratuita