ER UNIVÈRS (11):ES MOLONS DE GALAXIES

Se pòt pensar qu’er Univèrs ei tan gran, tan gigant, qu’ei infinit, en temps e en espaci. Ja auem dit qu’açò non ei atau. E, a mès, er Univèrs non ei egal per tot. Es galaxies e es planetes s’amassen es ues damb es autes pr’amor dera fòrça dera gravetat. E qué i a en es regions on non i a galaxies ne planetes ? Non hè guaire, es cercaires descorbiren que i a ua naua matèria; era matèria escura, que poirie aumplir es uets entre aguestes unions de galaxies.

Mès créder qu’er Univèrs ei un organisme – se se pòt díder atau – unifòrme, ja hè milèrs d’annades que siguec descorbit pera nòsta espècia. Pòc dempús des tempsi preïstorics – o dilhèu pendent aguesti – er òme descorbic que i auie  zònes der Univèrs on semblaue que i auien mès galaxies. En d’auti lòcs, totun, semblaue que non n’i auie. Podie èster atau ?

Es galaxies son amassades de planetes e esteles que, ath sòn torn, tanben s’amassen entre eres en estructures galactiques qu’es cercaires aué, coneishen damb eth nòm de molons de galaxies. Mès granes qu’aguestes estructures i a es supermolons de galaxies –non i a guaire coneishudes aué -. Mès, alavetz, com poden diferenciar ua galaxia – o un grop de galaxies d’un molon de galaxies ? Peth sòn nombre. Segontes es scientifics se trapam 50 o mens galaxies non podem parlar ben ben d’un molon de galaxies mès d’un grop de galaxies e pro – e açò ei çò que se debane damb eth Grop Locau de Galaxies, format per apuprètz 40 galaxies-. Mès se n’i a mès de 50 alavetz podem parlar d’un molon de galaxies.

Es molons – e tanben es supermolons – de galaxies son amassats pr’amor dera fòrça dera gravetat. A mès d’açò, e com ja auem dit, es galaxies son objèctes en movement e donques es molons de galaxies (mès tanben es mès petiti grops locaus de galaxies) tanben son en movement contunh.

Non cau díder qu’era nòsta espècia non pòt guardar aguest movement. Eth sòn descorbiment dempús d’ua analisi prigonda recenta dera lum que dèishen aguesti molons de galaxies en espaci e que, de còps, pòt arribar enquia casa nòsta. Er òme donques trapèc non hè guaire qu’es molons de galaxies son en movement e tanben podec mesurar aquera velocitat. Susprenent, vertat ?

Era matèria escura

A mès d’èster capacitadi entà mesurar aquera velocitat, es astrofisics actuaus tanben poden mesurar era massa d’aqueri molons – e supermolons maugrat qu’açò ja ei ua operacion fòrça mès dificila – en tot estudiar eth gas que i a en espaci laguens aguesti molons de galaxies. Açò ei atau pr’amor qu’es molons de galaxies an laguens nivèus fòrça nauts de gas caud – que pòt arribar a temperatures situades entre es 10 e es 100 grads -.

Aguest gas, totun, ei fòrça magre e fòrça pòc dens, damb ua mejana de 1000 particulas/m3. E tanben ei ionizat pr’amor d’aqueres temperatures fòrça caudes: açò hè d’aguest gas mès un plasma qu’un gas. E aguest plasma mos pòt dar era massa d’un molon de galaxies.

Un còp hèta ua mapa sus era distribucion dera massa laguens – e dehòra – d’un molon de galaxies se pòt veir mès clar que i a regions on non i a arren. O aumens semble atau. Era massa des galaxies e deth gas ei sonque un 10% dera massa en es molons de galaxies. Com ei possible ? Pr’amor qu’eth 90% dera massa des molons de galaxies ei hèta pr’amor dera matèria escura. Totun, jamès cap astrofísics podec guardar aguest tipe de matèria. Sonque podem imaginar e pro qu’era sua distribucion ei mès magra encara qu’èra deth gas des molons de galaxies.

Ja auem dit qu’eth Solei ei en Sistèma Solar e qu’aguest ei ena Via lactèa. Aguesta e 40 galaxies mès son en Grop Locau de Galaxies. Apuprètz 50 milions d’annades-lum i a eth molon de galaxies coneishut damb eth nom dera Vèrge. Comparat damb eth Grop Locau de Galaxies, que hè un diamètre de 10 milions d’annades-lum, eth molon de galaxies dera Vèrge vesin hè 15 milions d’annades-lum de diamètre e laguens i poirie auer enquia 2.000 galaxies que se poden guardar ben des dera Tèrra. Mès enlà d’aguest molon de galaxies n’i a un aute, mès luenhan, eth molon de Comas, situat a apuprètz 320 milions d’annades-lum, dilhèu damb 1000 galaxies e un diamètre de 20 milions d’annades-lum –çò que vò díder qu’ei mès gran -. En centre i a dues galaxies elliptiques gigantasses.

Mès luenh encara podem trapar estructures galactiques encara fòrça mès granes que son coneishudes damb eth nom de supermolons de galaxies. Trapar estructures d’aguest tipe ei encara, totun, mès dificil pes cercaires, pr’amor que son estructures encara mès granes. Quan es astrofisics n’an descorbit ua çò que se debane normaument ei que n’an descorbit mès ben ua part, un tròç, mès non tot eth supermolon de galaxies sencèr.

Eth supermolon de galaxies locau, nomentat tanben damb eth nòm de Supermolon dera Vèrge, s’espandís ath long de mès de 100 milions d’annades-lum. Laguens i a eth grop Locau de Galaxies – on i a Andromèda e era Via Lactèa – mès tanben es molons dera Vèrge e de Coma. Mès tanben i a d’auti molons de galaxies vesins com era constellacion de galaxies der Escultor. E toti amassa hèn ua estructura mès grana coneishuda damb eth nòm des Gossi de Caça. E aguesta estructura universau e encara d’autes formen eth Supermolon deraVèrge.

Se guardam damb prigondor eth Supermolon dera Vèrge, podem arribar a conclúder qu’ei ua estructura espaciau mès o mens plana e qu’en centre dera madeisha ei on i a eth molon de galaxies dera Vèrge. Totun, era union de diuèrsi supermolons de galaxies encara poirie dar ua estructura gigantassa, encara mès grana.

Atau, segontes es cercaires, i a çò que poiríem díder qu’ei er Univèrs Locau. Aguest serie hèt d’un nombre minim de supermolons de galaxies e non cau díder qu’eth supermolon locau ei laguens aguest Univèrs Locau. Non cau desbrembar qu’entre un supermolon de galaxies e un aute i a poden auer mès de 100 milions d’annades-lum, ua distància d’arren. Mès toti aqueri amassa formarien çò que podem díder qu’ei ua sòrta d’Univèrs Locau – dilhèu non gesseram jamès ath long dera nòsta istòria coma espècia biologica d’aguest – e donques non cau, peth moment, estudiar damb mèsprigondor er Univèrs pròpri situat mès enlàd’aguesta region – que sonque poirie mos ajudar scientificaments totun, entà conéisher era origina o eth començament dera istòria evolutiua der Univèrs e pro, pr’amor des distàncies -.

En 2014 siguec descorbida ua naua estructura nomentada Lainakea – e que hè 520 milions d’annades-lum de diamètre – que poirie èster a on ei eth Supermolon Locau. Laguens de Lainakea  i aurien aumens 100 000 galaxies e en centre i aurie eth Gran Atractor – un nòm misteriós entà sajar de compréner çò que non ei encara ben comprenut scientificaments -: er Univèrs Locau ei entàs umans lèu infinit mès er Univèrs reau encara ei mès gran, damb milions e milions de regions der espaci hètes de matèria escura, entre es molons de galaxies der Univèrs Locau de Galaxies.

Un article de Christian Andreu*

*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.

Aguest article ei publicat gràcies a un acòrdi de cooperacion damb www.aranes.club, era pagina web entà apréner aranés de forma gratuita