Òm poiriá pensar qu’amb l’orinhal i auriá pas pus cap cèrvi gigantàs a America del nòrd. Es pas aital, al costat d’aquel, malgrat qu’en nombre fòrça mendre, i a l’oapití (Cervus canadensis), una de las espècias pus grandas e bèlas de cèrvis de la planeta. E, val pas dire, un dels mamifèrs màgers d’America.
L’oapití es un cèrvi gigantàs de la familha del cèrvids e a America es conegut amb lo nom d’elk (elan en francés). Tanben pòt èsser trobat en defòra d’America, mai que mai en Asia orientala e centrala. La majoritat dels umans pensan qu’es una sòrta d’orinhal, al veire aqueste cèrvi american, geneticament desparièr del cèrvi roge. Pasmens, las sieunas mesuras, mai reduchas, e las siás banas, son pro caracteristicas e singularas per lo diferenciar del primièr.
Segon los indigènas americans lo nom d’oapití es pas europèu. La sieuna origina auriá las lengas shawnee e cree car waapiti vòl dire en aquelas lengas cèrvi blanc. Lo sieu abitat preferit son lo bòsc prigond e los prats pròches car preferís totjorn s’amagar darrièr los arbres e sonque ne sortir se n’a de besonh (pendent l’epòca de la reproduccion).
A mai, l’oapití es un erbivòr que manja gaireben 10 Kg de vegetacion de manièra jornalièra d’èrba mas tanben de plantas, de fuèlhas e tanben d’escòrça dels arbres. La bana de l’oapití es nòva cada an e es usada pels mascles per luchar e ganhar lo drech a un grop de femèlas. De còps, los uapitís mascles pòdon, per aquesta rason, se nafrar d’un biais grèu. Pasmens, tanben ajudan plan l’espècia, car un oapití mascle adulte a pas gaires predators naturals e demest aqueles lo lop.
Car la tòca de l’oapití es amassar un grop de femèlas (la mejana demorariá en aperaquí 20 especimèns) per poder se reproduire plan. E quand aquò arriba, aprés declarar als autres mascles d’oapití qu’aquelas femèlas son sieunas e de degun mai, lo mascle a fòrça trabalh a l’ora d’arrestar la fugida d’una o mai femèlas del territòri nòu ganhat. Benlèu pr’açò los oapití mai vulnerables son aqueles que passèron l’epòca de reproduccion e ara son flacs e sens gaire fòrça, aprés copular amb totas las femèlas e empedir totjorn e al long de tota l’epòca reproductiva la sieuna fugida.
Una espècia en declin
Los cercaires considèran que quand los europèus arribèron a America del nòrd i aviá aperaquí 10 milions d’oapitís. Aquesta espècia s’espandiriá per tot lo continent dempuèi Alaska fins a Califòrnia e Mexic e d’un ocean a l’autre. La siá caça menèt l’espècia a èsser pròcha a l’extincion. Los libres de fauna de la decada de 1970 parlavan encara d’una chifra mendre al mièg milion d’especimèns, ara fa sonque 50 annadas. Benlèu mens. Mas la lei e l’ajuda ecologica umana ajudèt l’oapití tornarmai a s’espandir e uèi considera que n’i auriá mai d’un milion d’especimèns pertot lo continent.
Dempuèi la dècada de 1990 l’oapití foguèt reintroduch en plusors airals nòus per l’espècia (aumens dempuèi lo sègle XIX); Wisconsin, Kentucky, Carolina del nòrd, Tennessee, Georgia, Virgina e Virgina de l’oèst, Carolina del sud e Pennsylvania. E aquò fa aver un cèrt espèr pel futur de l’espècia.
Pendent fòrça temps òm cresèt que l’oapití èra sonque una sosespècia mai del cèrvi roge europèu. Totun, divèrses analisis genetics fachs al sègle XXI demostrèron que n’es una autra espècia diferenta e que lo cosin mai pròche del oapití dins la familha dels cèrvis mondial seriá mai lo cèrvi japonés e pas lo cèrvi roge europèu.
L’oapití es un mamifèr gigantàs. Pòt pesar plan fins a 100 Kg mai qu’un cèrvi europèu e las sieunas banas pòdon arribar a pesar fins a 25 Kg e far fins a 175 cm de longor. Lo pèl del còl es encara mai dens pr’amor que preferís mai lo freg que la calor e demòra totjorn prèp de la forèst. Aquò, pasmens, es un prètzfach pas unic de l’oapití car d’autras espècias de cèrvis tanben o preferisson.
Quand un oapití, una de las espècias de cèrvis mai gregàrias (sens arribar a èsser consideradas socialas car la siá soleta tòca es la reproduccion) s’amassa amb d’autres especimèns de la siá pròpria espècia o farà en un prat dubèrt. Mas ailà es plan vulnerable als predators. Benlèu pr’açò los mascles adultes preferisson demorar tot l’an dins lo bòsc prigond. Las femèlas, que vivon mai en grop, s’amassan tanben per poder s’alertar suls predators. Car quand un oapití (o un cèrvi quin que siá) bassa lo cap per se noirir d’èrba dins un prat pòt pas res veire alavetz. E aquò es un fach conegut pels predators.
Plusors predators atacan e caçan d’oapitís: de lops e de coiòts, d’orses negres e bruns e de pumas (en Asia tanben lo tigre). Los coiòts preferisson d’oapitís pus joves e dins cèrts airals, coma lo pargue de Yellowstone, los orses son la causa de mai de la mitat dels joves oapitís mòrts. Un ors adulte, pasmens, atacarà jamai un oapití adulte mascle car poiriá patir de nafraduras plan grèvas e fins la mòrt. L’espècia qu’aucís mai oapitís, uèi lo jorn, es sens dobte l’uman.
Un autre dels grèus problèmas que patís aquesta espècia de cèrvi son los parasits. Los scientifics confirmèron qu’es un tipe de cèrvi que patís mai de 50 parasits diferents e qualqu’unes d’aquestes son la causa de mai de la mitat de las mòrts d’oapití en Virginia. E maites parasits tanben pòdon se transmetre als umans e l’elevatge. Pr’açò òm assaja, cada an, de los vaccinar.
Sonque quatre sosespècias
Malgrat que lo genre cervus apareguèt al registre fossil fa mai de 25 milions d’annadas l’oapití solament dintrèt al territòri american fòrça milions d’ans puèi. Uèi òm considèra que i a quatre sosespècias, l’oapití de Roosevelt, l’oapití de Tule e l’oapití de Manitòba e de las Montanhas Rocosas. E doas autras sosespècias d’oapití serián arribadas a l’extincion al long dels darrièrs tres sègles. Las siás mesuras, longor de banas e color de forradura dependrián plan del clima e l’environament ont abitan.
La bana de l’oapití es facha d’os e pòt créisser d’un biais estonant, fins als 2,5 centimètres jornalièrs. La pèl que cobrís la bana es venduda als païses asiatics pr’amor qu’encara i a fòrça personas que creson qu’a de virtuts afrodisiacas. Totun, aquela pèl es tanben lo luòc preferit de mai d’una espècia parasitària e doncas ne menjar pòt èsser dangierós per la santat. La bana pòt arribar plan als 18 Kg de pes e la color de la pèl es diferenta segon la sason. Per ansin, a l’ivèrn es mai clara e mai bruna o roja a l’estiu.
Quand i a una amassada d’oapitís lor nombre pòt arribar a mai de 400 especimèns. Los mascles demòran sols la majoritat de l’an e sonque cercaràn de femèlas pendent l’epòca de reproduccion. Alavetz s’amassaràn grands grops de mascles (car los joves tanben cercan d’èsser prèp de mascles adultes) e de femèlas. Aquò es entre los meses de mai e agost.
Una abituda particulara qu’an los mascles es far de traucs . Ailà pòdon orinar e puèi ne prenon l’odor amb la sieuna forradura. Aquela odor es plana aimada per las femèlas e ajuda plan los mascles a se reproduire. Lo trabalh del mascle, un còp trobat un grop de femèlas es màger: cal arrestar la sieuna fugida del luòc, arrestar d’autres mascles d’i dintrar e copular encara amb totas elas. Per astre, las femèlas tanben cercaràn la proteccion del mascle del grop car los mascles pus joves (mai luenhans) cercaràn tanben de copular e sens la daissar en patz. Mas lo mascle del grop seguís l’abituda e se una femèla es pas premanida per copular (aquò se debana sonque pendent un o dos jorns l’an) la daissarà plan.
Pendent l’automne una femèla pòt aver un oapití pichon, que pòt arribar a pesar fins a 200 Kg pendent la naissença. La gestacion demòra entre 240 e 262 jorns e solament doas setmanas puèi lo jove oapití seguirà lo grop de femèlas pertot. Cal pensar qu’un oapití pòt arribar a viure fins a 20 ans mas la mejana es de sonque 10 o 13 annadas. Durant la prima migran a de territòris mai nauts e pendent l’ivèrn a de luòcs pus basses. Pr’amor d’açò pòdon arribar a far fins a 270 Km de biais annadièr.
Un animal adaptat al freg
Fa sègles l’oapití podiá viure plan dins lo bòsc prigond mas tanben lo bòsc dubèrt, los paluns, la pradariá e tanben la montanha. En de continents coma l’europèu l’espècia s’espandiguèt fins a de païses meridionals coma Occitània. E en America l’oapití arribava fins a Mexic. Totun, pendent la fin de l’Olocèn (çò es aperaquí fa 11 000 ans) la siá espandida se trinquèt car es un mamifèr mai adaptat al freg. Uèi la majoritat de l’espècia demòra prèp dels bòsc barrat american del nòrd.
En defòra d’America l’oapití foguèt totjorn considerat coma una espècia dangierosa car es concurréncia (e granda) per d’autres cèrvis locals e d’autres erbivòrs. Aital foguèt classificat en d’estats coma Chile, Argentina o encara Nòva Zelanda. Segon l’Union Internacionala per la Conservacion de la Natura es una dels piègers envasidors de la planeta.
L’oapití pòt se crosar amb d’autras espècias de cèrvi, coma lo cèrvi roge. La sieuna caça ja foguèt documentada en de petroglifs del neolitic en Euròpa mas tanben fachs pels anasazi americans que lo considerèron un animal pròche a l’autre mond. Los sioux, d’un autre costat, admirèron totjorn la capacitat qu’a l’oapití per atraire de femèlas e doncas ne faguèron una dança tradicionala. A mai, la siá pèl foguèt totjorn usada per bastir la tenda tipica dels indigènas americans de la pradariá (los celèbres tipis) pr’amor que protegisson plan del freg.
La situacion de la sieuna populacion totala uèi a America es un pauc inquietanta. En 1967 foguèt caçat lo darrièr oapití de l’èst e puèi calguèt reïntroduire l’espècia amb de populacions mai occidentalas. Uèi i a fòrça bòrias d’oapitís car la sieuna carn es plan aimada pel gost mas tanben pr’amor qu’es plan rica en proteïnas. E, malgrat que plan protegit per la lei, los indigènas americans pòdon encara lo caçar sens limita.
Per ansin, cal contunhar a l’ora de susvelhar e protegir aquesta espècia de cèrvi, car se demostrèt plan fragila pr’amor del cambiament climatic. Amb una longa (mas tanben trista) istòria al continent american, cal desbrembar pas qu’es lo cèrvi pus estonant que i a ailà pr’amor de las siás mesuras mas tanplan per la sieuna beutat. E aquesta deuriá èsser l’imatge que demòre al futur d’un dels cèrvis (lo pus grand) del continent american; l’oapití.
Un article de Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
