L’orinhal american (Alces alces) es lo cèrvi mai grand del continent (e los sieus ancessors foguèron encara màgers). Las siás banas an forma de man dubèrta e son caracteristicas de l’espècia e aquò tanben fa desparièr l’orinhal, a mai de la sieunas mesuras, d’autres cèrvis americans. Malgrat que s’arrestèt lo sieu declin fa ara 60 ans, lo cambiament climatic e un nòu e terrible enemic parasit poiriá provocar lèu una situacion dangierosa, aumens, a l’èst e sud del sieu abitat.
L’orinhal es un nom d’origina basca (orein vòl dire cèrvi e oreinak cèrvis). Aital es cossí los primièrs franceses arribats a Canadà ausiguèron d’europèus anteriors (los bascos fasiá de sègles que i anavan a pescar) que los nomenavan. E la paraula orignal francesa venguèt orinhal en occitan. Uèi a una populacion encara granda, amb aperaquí 2 milions d’especimèns a la planeta e divèrses estats de la còsta èst e centre del continent ne patisson encara uèi una forta espandida.
Car uèi òm pòt trapar d’orinhals als airals boscoses del nòrd de Canadà mas tanben en Alaska. Als Estats Units continentals i a d’orinhals pertot Nòva Anglatèrra e tanben al nòrd de l’estat de Nòva York. Mai enlà encara n’i a divèrses grops a las Montanhas Rocosas. E, malgrat qu’es caçat per de lops e d’orses e d’autres predators (tanben per l’espècia umana) l’orinhal viu pas en grop, car es un mamifèr plan solitari que preferís l’escuritat del bòsc prigond e sonque s’amassa amb d’autres orinhals pendent l’epòca de la reproduccion.
Mas çò de primièr que podèm pensar a l’ora de veire una bestiòta que (segon la region) pòt arribar a far mai de 2 mètres de nautor e mai de 3 de longor es: cossí fa per dintrar o sortir plan del bòsc amb aquelas banas gigantassas ? Doncas o fa en tot susvelhar plan los arbres, car a una tras que granda abilitat a l’ora de marchar pel bòsc. D’efièch, es una situacion comuna trapar un orinhal al bòsc e pas gaire aprés veire cossí desapareis sens daissar lo mendre rastre. E aquò sonque pòt aver coma causa una fantastica abilitat a l’ora de marchar en silenci per la forèst americana.
La siá preferència per la solitud ven extrèma pendent l’ivèrn. L’orinhal, quand tròba un airal ont i a plan de noiridura, i demorarà tot lo temps possible. E aquò malgrat la nèu e lo freg. Començarà per manjar tota sòrta d’èrba rica en fibra del terren. Puèi aimara manjar divèrses tipes d’arbustes e d’autra vegetacion. Quand n’i aurà pas pus causirà l’escòrça dels sieus arbres preferits (de beces, de píbols, d’agasts, etc). E sonque quand i aurà pas pus mai noiridura abandonarà lo sieu airal per cercar, amb d’autres orinhals, qualqu’una region ont trobar encara una val o montanha amb de noiridura.
L’orinhal es pas un animal migrador. Viatja pas gaire e sonque migrarà divèrses centenats de quilomètres se encara es un especimèn jove. Fa aquò per explorar e pas per emigrar car, fin finala, traparà aisidament un luòc sens d’umans o de predators e ont demorar la rèsta de la sieuna vida. Un còp aquò fach, solament la fauta de noiridura pòt lo butar a se n’anar d’aquel airal.
Lo sieu caractèr solitari pòt provocar encara de problèmas quand tròba d’autres orinhals. Pas per causa de la territorialitat, car es un mamifèr brica territorial e òm pòt agachar divèrses mascles o femèlas dins un airal ric en noiridura pendent de meses mas sens cap problèma entre eles.
E aquò que quand un orinhal vòl una femèla e i a un autre mascle pòdon luchar. Sonque se las banas demòran ligadas entre elas i pòt aver un dangièr tras que grèu car ambedós mascles, sens poder se liberar, poirián ambedós patir la mòrt, car poirián pas pus manjar. Mas aquestes cases son rars e çò de mai normal es qu’un dels dos mascles reconesca que l’autre es mai fòrt e se n’anarà aprés patir la desfacha.
Lo caractèr solitari de l’orinhal provòca, mai sovent, de problèmas amb las meteissas femèlas. Aquò es lèu explicat: las femèlas d’orinhal joves patisson una longa gestacion mas an sonque un pichon orinhal. Quand an mai edat, de biais annadièr, un o mai d’un. Aquò vòl dire que quand un orinhal mascle trapa una orinhal femèla totjorn o plan sovent aquela a encara un o una pichona amb ela, pr’amor de la sason.
Se lo mascle adulte accepta pas la preséncia del jove orinhal, la femèla tanpauc l’acceptarà pas, Mas se la tròba es positiva, la femèla cercarà pas pus de problèmas e daissarà ambedós mascles a l’ora de trobar una solucion. Pòt èsser alara que lo jove demòre tanben amb la parelha o pòt èsser obligat a fugir. Se se debana çò de primièr aprés l’epòca de reproduccion, lo mascle adulte se n’anarà e l’orinhal jove poiriá encara demorar al costat de la sieuna maire gaireben un an mai. Mas se l’orinhal jove es una femèla la maire acceptarà pas cap d’orinhal mascle adulte pr’amor que lo futur paire poiriá causir la filha e pas la maire. La natura es aital.
Un vielh abitant del continent
Quand d’angleses, de franceses, d’occitans e d’olandeses arribèron aperaquí lo sègle XVII a America, trobèron pas cap nom per la nòva bèstia qu’avián descobèrt. Los franceses adoptèron lo nom balhat pels bascos (oreinak) e los angleses lo nom donat per divèrsas tribús indigènas americanes de l’èst: los narragansett lo nomenavan moos e los abenaki de l’èst mos. E, per ansin, uèi los parlaires de parla anglesa lo sonan moose e los de tradicion lingüistica francesa orignal.
L’orinhal tanben pòt èsser trapat en defòra del continent american car al nòrd d’Euròpa encara n’i a de centenats de milièrs (d’efièch en Suècia cada an son caçats mai de 100 000) e encara centenats de milièrs en Russia e Siberia. Totun, e malgrat que lor abitat original europèu arribava fins als Pirenèus, patiguèron l’extincion a la majoritat del continent e los umans doblidèron tot sus la sieuna existència. Pr’amor d’aquò, quand los europèus arribèron a America sabián pas cossí lo nomenar.
Mas l’orinhal american es un erbivòr que fa de milièrs d’annadas qu’arribèt a aquel continent aprés crosar l’estrech de Bering durant lo Pleistocèn e se desseparar, pauc a cha pauc, geneticament de l’orinhal europèu. Es un mamifèr plan adaptat al freg pr’amor de la siá dobla forradura e solament patís de problèmas per çò de contrari, çò es, per la calor. Alavetz an de besonh se banhar dins l’aiga e aital poder suportar melhor las condicions climaticas. E lo cambiament climatic que patís la planeta a l’ora d’ara poiriá provocar un grèu problèma en aquesta espècia que, de segur, marcharà a de luòcs mai fregs.
Aquò es aital pr’amor que, aprés mai de tres sègles de caça contunha per part dels europèus (los indigènas americans jamai foguèron una vertadièra menaça per aqueste bèl mamifèr pr’amor de la sieuna nauta coneissença e amor per la natura), los orinhals èran a mand de l’extincion. Sonque las primièras leis protegiguèron plan l’orinhal e l’ajudèron tornarmai a s’espandir. Fins a la dècada de 1990. Dempuèi alavetz la populacion d’orinhals americans de l’èst (se debana pas encara aquò meteis entre los orinhals que vivon a l’oèst del continent o en d’airals mai septentrionals) declinèt plan. E encara se debana aquò fins al ponch d’entraïnar l’alarma entre totes d’estudioses e d’aimants dels animals d’aquel continent.
Lo vertadièr problèma; los pats
Los pats o lagasts son de parasits que vivon plan sus totes los mamifèrs salvatges qu’an de pèl. Los patisson un sens nombre d’espècias e las mai conegudas (e pròchas) de l’òme son, benlèu, los cans e gats. Mas los orinhals tanben las patisson plan. Cada an morisson desenats de milièrs d’orinhals joves pr’amor de las lagasts e los adultes se raspan tota la pèl pr’amor del mal provocat pels pats. Ne patisson una exageracion; divèrses centenats cada especimèn, benlèu mai. Los orinhals que demòran pr’amor d’aquò sens de pèl son coneguts coma d’orinhals fantaumas car la sieuna color es mai blanca.
Aquesta doncas es una grèva pandemia que vivon los orinhals americans. Los adultes que demòran sens de pèl pòdon pas aprés subreviure lo freg de l’ivèrn del nòrd e doncas tanben morisson. I a de cercaires que creson que, uèi lo jorn, mai del 50% dels orinhals joves morisson pr’amor dels pats. E, demest los adultes, n’i a mai que morisson pr’açò que pas pr’amor dels predators. A l’èst d’America del nòrd la populacion d’orinhals demeniguèt mai d’un 50% en de luòcs coma Vermont o New Hapshire. E sonque los orinhals del nòrd e l’oèst ne demòran encara al marge. La rason ? lo freg. Los pats son d’insèctes qu’òm trapa mai pendent l’estiu e la prima, çò es quand i a mai de calor. E lo cambiament climatic actual amb de temperaturas pus nautas entraïnas mai de pats e la mòrt de milièrs e milièrs d’orinhals cada an dempuèi l’an 2000.
Car un orinhal adulte es un mamifèr qu’a pas gaireben cap enemic natural franc de l’òme. Es vertat qu’es caçat plan per l’ors negre e lo lop (pas tan per l’ors grizzly), a mai del puma, lo chacal e lo coiòt, Mas un orinhal adulte pòt bramar e rugir encara mai fòrt qu’un predator, quin que siá. E malgrat qu’usa pas las banas per se defensar, los còps que pòt donar amb las siás batas pòdon trincar lo cran d’un predator aisidament. E aquò es conegut pels orses e tanben pels lops. Totun, que se pòt debanar se i a pas d’orinhals o tròp d’aqueles ? Lo cas de l’illa Reiala (Isle Reiale) en Canadà, pòt nos aufrir una idèia.
L’illa Reiala
Aperaquí la fin del sègle XIX un grop d’orinhals arribèt a l’illa Reiala, a mai de 25 Km del continent, als grands lacs de l’èst american. La populacion cresquèt mai e mai. I aviás pas cap predator. Aperaquí la decada de 1960 un pichonèl grop de lops crosèt lo lac glaçat e i arribèt. E comencèt a chaplar los centenats e centenats d’orinhals que i aviá a l’illa (e un orinhal pòt manjar mai de 30 Kg de vegetacion de biais jornalièr).
I aviá aperaquí dos mil o tres mil orinhals quand los lops i arribèron. Los arbres de l’illa èra malauts car los orinhals o manjavan tot. E la pròpria majoritat d’orinhals tanben èra malauta o flaca o deformada. Aprés l’arribada dels lops, la populacion d’orinhals demorèt en un grop d’aperaquí 600 especimèns, pas mens. E los lops amb gaireben mens de 20 (que lor populacion tanben demeniguèt plan aprés créisser plan d’un biais natural).
L’environament reviscolèt e venguèt mai san. Los cercaires poguèron pas res far car l’illa Reiala foguèt protegida per lei e doncas òm podiá pas caçar cap lop. Lo temps menèt a una situacion ideala amb un nòu e suenhat environament natural, una comunautat d’orinhals establa e de predators que tanben avián la siá noiridura e lo sieu ròtle clau. L’equilibri ecologic tornèt e uèi l’illa Reiala es un paradís per la fauna mas tanben la flora de la region.
L’orinhal es un erbivòr qu’a de besonh manjar plan pr’amor de las siás mesuras. Mas sens d’orinhals l’environament tanben patís plan (e pas sonque los predators). La natura a de besonh d’erbivòrs bèls e gigants coma l’orinhal. Tanben a de besonh d’arbres, d’aiga e de predators. Totes an lor ròtle e, se demorèron fins a uèi lo jorn, es per aquesta rason: lor ròtle natural es clau.
Un animal timide mas tanben agressiu
La majoritat de las atacas partidas pels umans per part d’animals a America son pas pr’amor de lops o orses o encara de pumas, mas per d’orinhals. Los umans tròban d’orinhals e vòlon s’i aprochar pr’amor qu’an pas de paur. Degun diguèt qu’un orinhal pòt atacar. Mas o fan sovent car aiman brica èsser destorbats e mens encara se es una femèla amb un pichon. Malgrat aquò la majoritat dels còps fugirà de l’òme.
Uèi lo jorn, òm chifra la populacion canadiana d’orinhals en aperaquí 1 milion d’especimèns. En Alaska n’i auriá aperaquí 200 000 mai e a l’èst american aperaquí 50 000. La populacion que demòra als estats centrals de las Montanhas Rocosas es mendre, amb solament divèrses milièrs d’individús e pro. E, malgrat lo nombre naut d’orinhals , es un erbivòr american menaçat per un enemic pichonèl coma los pats.
Òm pensèt sovent qu’èran d’animals pècs mas es pas vertat, car lor odorat e ausida son extraordinaris e mai encara lor abilitat e l’ora de crosar lo bòsc o se defensar dels predators. L’orinhal es doncas un mamifèr fièr e brave. E aquò se debana pas entre los cèrvids. La sieuna beutat, a mai, es gigantassa. Cal doncas los ajudar a luchar contra aquela malautiá parasitaria e permetre que pòscan contunhar d’èsser un animal caracteristic del nòrd american. Car sens d’orinhals los nòstres filhs tanben auràn perdut un joièl de la natura.
Un article de Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
