Lo felin màger d’America (sonque lo jaguar es màger) es, malurosament en una situacion tras que critica al nòrd del continent. Malgrat qu’òm podiá lo trobar pertot abans de l’arribada de l’òme blanc, uèi òm lo considera escandit a l’èst del flume Mississipí (franc de Florida ont encara i demòran quauques desenas d’especimèns) e a l’oèst d’aquel flume comença a èsser plan rar n’observar un.
Es una situacion plan trista, car lo puma (Puma concolor) s’èra espandit tradicionalament pertot lo continent american fins al sègle XIX, dempuèi lo Yukon fins al sud dels Andes e èra estat aital pendent de milièrs d’annadas. Per ansin, la granda adaptabilitat d’aquel carnivòr poguèt pas contra l’espandiment uman dempuèi aquela epòca e, uèi, es, mai que mai, una espècia en extincion.
Aital, i a pas cap bon nòva sus aqueste mamifèr d’America del nòrd dempuèi fa mai de 20 annadas. Lo puma resistís encara d’una manièra desesperada en de regions isoladas e plan aluenhadas de l’òme. Aquò menarà lèu a una nauta fauta de diversitat genetica e franc de Florida, Califòrnia, Tèxas e l’oèst canadian, la sieuna situacion es en declin absolut.
Lo puma, tanben conegut coma leon de montanha o encara pantèra es lo segond felin mai grand d’America, aprés lo jaguar (Panthera onca). Es un felin nuechenc, solitari e qu’aima brica aver l’èsser uman coma vesin. Qualcunes estudis soslinhan qu’aima de territòris montanhoses mas ailà trapar de predas es pus malaisit e se lo puma viu ailà es pr’amor que vòl s’amagar dels umans.
Lo predator nuechenc
L’estrategia mai utilitzada pel puma a l’ora de caçar es s’amagar darrièr d’un arbrilhon o sus la branca d’un arbre en tot esperar la sieuna preda. Un còp agachada, ne sauta al desús e la nhaca d’un biais plan fòrt al cuòl; se l’animal es tròp grand assaja de lo far caire aprés lo nhacar al ventre divèrses còps. La majoritat de las sieunas predas son de cèrvis (en America del sud de llamas) mas òm tanben pòt arribar a dire d’un biais segur que manja tot çò que trapa dins lo sieu territòri.
Per ansin, tanben caça d’insèctes e de rosegaires. Pòt viure en territòris dubèrts, pròches al desèrt, se i a pro de noiridura, malgrat qu’ailà pòt pas s’amagar e fugir de l’òme. La densitat de l’espècia es plan bassa pr’amor qu’es un felin plan territorial.
Justament la tassa de mortalitat pus nauta la patís lo puma aprés daissar la maire e cercar un nòu territòri ont viure, car deurà crosar lo territòri de pumas adultes pus vielhs, que dobtaràn pas a l’ora d’aucir lo jove puma se pòdon.
A mai d’aquò, e malgrat la cresença generala, es pas lo superpredator del luòc ont demòra. Son concurréncia sieuna e d’enemics mortals de jaguars (mai que mai en America centrala e meridionala), d’orses negres, d’orses grizzly, de lops, de coiòts e los alligators de Florida. A la costuma d’atacar pas l’òme car lo reconeis coma un animal qu’es pas una preda e quand aquò se debana lo fach es tras que rar.
Lo nom puma ven de la lenga quechua que vòl dire “poderós”. A travèrs dels espanhòls arribèt fins a America del nòrd. Pasmens, aicí tanben es conegut amb lo nom de “cougar”. Fins a la decada de 1980 òm pensava que n’i aviá fins a 32 sosespècias diferentas. Puèi, d’estudis genètics demostrèron que sonque n’i a doas (concolor a America del sud e couguar a America del nòrd e centrala).
L’ancessor mai ancian del puma visquèt, segon lo registre fossil, a Asia, fa mai d’11 milions d’ans. Foguèt l’ancessor del leopard, lo lop cervièr, lo puma e lo gat. E seriá dintrat a America del nòrd fa aperaquí 8 milions d’ans. Puèi se seriá escandit amassa amb Smilodon e tornèt al continent septentrional fa 4 milions d’ans, quand se formèt l’istme de Panamà.
Es un felin mejan. Un adulte pòt far fins a 90 cm de nautor e fins a 2,4 m de longor lo mascle. La femèla es màger, amb fins a 2,75 m de longor malgrat èsser gaireben un pauc mai de la mitat que lo mascle lo pes (que pòt far plan 100 Kg). Çò qu’es segur es qu’es màger quand es mai pròche de l’eqüator. E, per ansin, los especimèns pus septentrionals ne serián los pus pichons.
Una caracteristica plan singulara del puma es la sieuna fòrça a l’ora de sautar car pòt arribar a far mai de 5 mètres e mièg quand sauta. D’un autre latz, es lo felin melhor adaptat a America, car pòt viure en de latituds septentrionalas mas tanben meridionalas. Per contra, preferís viure totjorn en de gòrjas, de montanhas rocosas e de regions amb fòrça arbrilhons e de vegetacion, tanplan de forèstes.
Se abans del sègle XIX òm podiá lo trapar dempuèi Alaska fins a Patagònia, uèi sonque de demorarián paucs milièrs a l’oèst del continent d’America del nòrd. Segon plusors cercaires seriá a mand d’assajar de tornar a colonizar de regions ont s’escandilhèt fa sègles. Per ansin, la policia auciguèt un puma a Chicago en 2008 e en 2009 foguèt observat a Wisconsin, Connecticut e Kentucky mai d’un còp.
La populacion totala a tot lo continent seriá d’aperaquí 25 000 parelhs mas es en declin. A Oregon sonque n’i aurián près de 5 000 especimèns, e a Califòrnia (ont es protegit e es totalament enebit de lo caçar) près de 6 000. A Tèxas, per contra, òm considèra que n’i a tròp e es plan legal de lo caçar e l’aucir.
Lo puma es un felin qu’es pas caçat per cap predator franc de l’òme. Maugrat aquò i a de conflictes amb d’autres predators. A Yellowstone es conegut que lucha sovent amb d’orses grizzly, d’orses negres e de lops. Amb los orses pòt pas res far e çò que se debana sovent es que fugís e abandona la preda caçada. Amb los lops depend de lor nombre. Un contra un lo ganhaire es, de costuma, lo puma. Se n’i a mai d’un, cò que fa lo felin es fugir.
A mai d’aquò, lo puma assaja d’arrestar la concurréncia al sieu territòri totjorn. E pr’açò ataca sovent de gats salvatges, de lops cervièrs (mai que mai a Canadà), de coiòts, e d’autres predators, tanben l’alligator de Florida (pas d’adultes). Se l’abitat es America centrala lo puma caça de predas mendras e lo jaguar màgers.
Cossí que siá es demostrat scientificament que ailà ont i a pas de pumas i a fòrça problèmas environamentals. Una de las predas favoritas del puma son los cèrvis-mul. Quand lo puma desapareis d’una region la populacion d’aqueles cèrvis creis e puèi i a mai d’especimèns malauts o que morisson per fam. Çò de meteis se debana amb lo contraròtle que fa dels guanacos. Sens se pumas i a d’estransi environamental.
Un grand predator
Un puma adult pòt caçar dempuèi insèctes (quand es plan jove) fins a de predas amb un pes superior als 500 Kg. Per aquò caça sovent de cèrvis, de cèrvis-mul, de moflons, de moflons de Dall e de cavals a mai de cabras salvatges, caribós o antilòps americans. A Florida tanben de taissons e d’armadillos.
Lo darrièr estudi fach sus la dièta del puma al Pacific mostrèt que, fins a un 28% de la meteissa son de ratons lavaires, un 24 % de cèrvis e de fòcas, un 10% de loiras e fins a un 7% de leons de mar. A Patagònia tanben caça de pingüins. La mejana es una preda granda caçada cada doas setmanas. Pasmens, una femèla amb de pichons caça un còp cada tres jorns.
Segon la revista Canadian geographic lor territòri pòt èsser situat entre 150 e 1 000 Km2 a Canadà. Lo d’una femèla es pus pichon, mai que mai la mitat. Dins lo territòri d’un puma mascle i pòdon dintrar plan de femèlas mas jamai cap autre mascle que serà atacat e mòrt sul pic.
Se un puma trapa un autre mascle cridarà plan e se es màger lo pus pichon fugirà…o morirà. Sonque se es una femèla se debanarà pas res. La femèla es adulta als 3 ans e mièg e dempuèi alavetz pòt aver un o dos pichons cada doas o tres annadas. Lo cicle sexual demòra sonque 8 jorns. La copula es plan brèva mas se debana sovent pendent aquel periòde e la gestacion demòra aperaquí 91 jorns.
Per aver los pichons la femèla de puma cercarà una cauna o un refugi amagat. Los pichons son cècs quand naisson, e an de besonh la maire pertot. Sonque començaràn a manjar un pauc de carn aprés 3 meses, e tres meses puèi sortiràn del refugi per començar a caçar de pichonèlas predas amb l’ajuda de la maire. Totun, es rara la subrevivéncia d’ambedós pichons e çò de mai normal es que sonque subrevisca un abans de la fin del meteis an. E, maugrat que demorarà al costat de la maire 2 ans mai, pus del 50% dels pumas mascles joves morís a l’ora d’abandonar e cercar un territòri pròpri.
La vida mejana d’un puma pòt arribar als 10 o 13 ans (un especimèn de l’illa de Vancouver arribèt fins als 18). Las causas mai comunas de mortalitat dels pumas son d’atacas per d’autres pumas adultes, de malautiás, de fam, d’accidents de veituras e tanben la caça legala umana. A nivèl mondial òm considèra qu’es pas en bon situacion. Benlèu pr’açò, en 2011, l’administracion estatsunitenca declarèt que n’i aviá pas pus a l’oèst del flume Mississipí, e a l’èst sonque a Florida.
Los espepissaments que i aguèt los darrièrs ans a l’èst d’aquel fume èran sonque d’especimèns nomadas. Çò de meteis se debanèt amb l’administracion canadiana, que declarèt a la meteissa epòca que i aviá pas pus de pumas d l’èst de Canadà.
Una situacion plan malaisida
Malgrat èser un felin plan bèl, es tanben plan dangierós. E l’òme a fòrça paur quand trapa un puma. L’espandiment e desvolopament urban menèt a d’escontres entre d’umans e de pumas que de debanavan mai e mai sovent. E que finissián amb la mòrt del puma. Totun, un puma vielh es pro savant e sap qu’un uman es pas cap preda. E ataca pas. Mas ataca l’elevatges dels umans.
Entre 1890 e 2004 sonque foguèron enregistradas 88 atacas de pumas a d’umans amb 20 mòrts. A Califòrnia (qu’es ont n’i a mai) es ont n’i aguèt tanben mai. Mas lo puma sonque ataca se es menaçat. L’agachar als uèlhs, se n’anar pas endarrièr o lo cridar amb un pal o las mans sufís per ne provocar la fugida.
Mas se lo puma es jove l’afar es desparièr. Un recent estudi demostrèt que, a mai pumas caçats, mai d’ escontres mortals amb aquesta espècia. Perqué ? L’òme ataca sovent lo puma quand patís l’ataca d’aquel al sieu elevatge. E lo cerca per lo caçar. Çò de normal es trapar un puma adult que sap que déu pas atacar l’umans e que fugís, mas es mòrt de biais parièr.
Aprés açò l’òme crei èsser tranquil. Mas lo territòri dels pumas adultes mòrts seràn ocupats per de nous pumas joves, que desconeisson encara que l’òme es pas una preda e i a, fin finala, mai de problèmas e mai d’escontres mortals. La conclusion d’aquel estudi demanava daissar en patz lo puma se òm volia pas cerar una guèrra pièger.
D’un autre costat, lo puma foguèt totjorn aimat pels indigènas americans. La vila inca de Cusco aviá forma de puma e lors abitants èran los pumas. Los moches lo pintèron plan sus la sieuna ceramica e lo puma foguèt totjorn restacar amb lo dieu del pericle inca, Viracocha. Pel algonquins e ojibwa èra un esperit del mai enlà e els Cherokee un animal sagrat. Perquè pòt pas far parièr l’òme actual e daissar de lo secutar e viure en patz amb el?
I aguèt d’epòcas de de civilizacions primitivas qu’aimavan la natura. E chaplavan pas los animals. Es pas lo cas de nòstra civilizacion actuala. Los grand mamifèrs mas tanben los reptils, los aucèls e los insèctes son secutats pertot. Lèu i aurà pas pus de pumas a America del nòrd. Es una nòva òrra mas realista. Esperam que lo futur d’aquesta tras que vèla espècia carnivòra pòsca èsser melhor al sud de Rio Grande. Car mai al nòrd la sieuna situacion, uèi lo jorn, es pròcha a l’extincion finala.
Un article de Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
