ER UNIVÈRS (24) : ES PULSARS
Non guaire dempús deth descorbiment des quasars, es cercaires descorbiren un aute tipe d’objècte que se trape en Univèrs e dilhèu encara mès misteriós ; es pulsars. Des deth sòn descorbiment, eth grad d’estonament des astrofisicians non venguec menor e encara aué susprenen pr’amor des sues possibles caracteristiques.
Es pulsars sigueren descorbidi per ua còla de cercaires anglesi damb era ajuda dera radioastronomia. En aquera epòca – e cau remembrar qu’aguesta tanben ei ua sciéncia fòrça joena – Jocelyn Bell trapèc un senhau discontinu qu’ère, totun, fòrça regular, pr’amor que lançaue senhaus que demorauen apuprètz 50 milisegons e que tornaue, un còp e aute, dempús de sonque un segon. Calec era ajuda d’auti radioastronòms entà confirmar eth sòn descorbiment, un prètzhèt que se desvolopèc lèu lèu.
Un còp confirmada era sua existéncia, era comunautat scientifica venguec temporauments lhòca. Èren aguesti senhaus eth resultat d’ua civilizacion extraterrèstre que volie díder ar Univèrs qu’ère viua, com ja auien hèt es umans damb eth lençament de dues sondes espaciaus damb messatges dera umanitat ? Eth senhau ère fòrça luenhan e donques açò non podie èster, mès era regularitat des madeishi ère un hèt susprenent. Qué podien èster donques es pulsars ?
Çò de prumèr que heren es cercaires dera planeta tota siguec dar un nòm ad aqueri objèctes der Univèrs. Atau, eth sòn nòm vò díder hònt radiofonica astronomica regulara (Pulsating Astronomical Radiosource). Dempús calie ne estudiar era sua origina. Bèri uns cercaires afirmèren qu’aguest tipe de senhau sonque podie èster produsit per un còs redon o un còs que viraue lèu lèu. E açò volie díder que non podie èster cap estela pr’amor qu’ua velocitat de rotacion tan nauta provocarie era pròpria destruccion dera madeisha : alavetz, qué podie èster un pulsar ?
Non guaire dempús deth descorbiment des pulsars, en 1968, diuèrsi scientifics prepausèren que podien èster esteles de neutrons, descorbides ena decada de 1930. Mès qu’encara en aquera epòca èren un tipe d’estela fòrça misteriosa e donques que non i auien guaires espròves entà demostra’c.
Ua estela de neutrons a ua massa d’entre 8 e 15 soleis. Cremen eth sòn idrogèn en sonque diuèrsi milions d’annades – non guaires per èster esteles – e dempús comencen a cremar eth sòn èli. Segontes era sua massa pòden s’enfonsar sus eres madeishes e vier ua estela de neutrons – e tanben un pulsar-. Mès que tanben pòden vier un tipe de supernòves. Mès aguesta darrèra teoria non siguec guaire defenuda.
Aué se sap qu’un pulsar ei ua estela de neutrons, fòrça petita pr’amor que pòt auer un diamètre de sonque un desenat de quilomètres. Mès que vire ath torn d’era madeisha a ua velocitat infernau pr’amor que sonque demòre diuèrsi milisegons en hè’c.
Un camp magnetic singular
Aué ei coneishut qu’es esteles de neutrons an un camp magnetic fòrça fòrt çò qu’explicarie perqué eth sòn senhau apareish sonque en ua part der espectomètre. Son esteles que, quan mès petites, mès gran ven eth sòn camp magnetic. E tanben se sap qu’eth sòn àxe des sòn pòls magnetics non ei alinhat damb eth sòn àxe de rotacion. Un prètzhèt fòrça, fòrça singular.
Es tempsi des pulsars, donques son diferenti. Açò vò díder qu’es senhaus qu’arrecebem poden cambiar era sua regularitat. Es cercaires pensen qu’açò poirie auer coma causa ua reamassada dera matèria d’aguesta estela de neutrons. Mès tanben ei gràcies as pulsars e es sues senhaus qu’es cercaires pòden trapar ua planeta ath torn d’ua estela. E tanben i a pulsars dobles.
D’un aute costat i a tanben diuèrsi tipes de pulsars. I a çò que poiríem díder un pulsar comun e dempús i an es pulsars ultrarapids, pr’amor qu’era sua velocitat de rotacion ei fòrça mès nauta qu’era sua velocitat de rotacion, qu’ei fòrça mès nauta qu’era des prumèrs. Atau, un pulsar ultrarapid pòt arribar a virar enquia 1000 còps pendent un solet segon, çò qu’ei ua velocitat estonanta entà ua estela.
Entà sajar d’explicar aguest tipe de fenomèn, es cercaires concludiren qu’açò poirie debanar-se quan es pulsars chucauen mès matèria de dehòra d’eri, per exemple, d’ua estela vesina. Aguesta matèria extra serie çò que provocarie ua velocitat mès nauta en eth pulsar. Totun, aguesta teoria non siguec encara demostrada e demore en camp des ipotèsis.
Maugrat es annades qu’es cercaires estudièren es pulsars, encara son objèctes fòrça misteriosi. De còps an manères de hèr rares que non pòden èster explicades damb es coneishements qu’an aué es nòsti scientifics. I a pulsars qu’ara son inquiets e donques dan senhaus damb ua cèrta reguralitat e que dempús non son mès inquiets, pr’amor que ja non dan cap senhau. Com ei açò possible ? Bèri uns d’aguesti encara cambien d’ua situacion inquieta a ua de « patz » en sonque diuèrses ores. E er estonament des cercaires ei gran.
Fin finau, i a bèri uns pulsars qu’an ua diferéncia entre es sòns senhaus de ràdio e es sòns senhaus damb arrais-x. Non siguec encara trapada cap responsa ad aguest hèt. Es mès valents diden qu’açò poirie auer coma causa cambiaments ena magnetosfèra des pulsars. Mès arren ei encara segur.
Un article de Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
Aguest article ei publicat gràcies a un acòrdi de cooperacion damb www.aranes.club, era pagina web entà apréner aranés de forma gratuita
