ER UNIVÈRS (20): ES ESTELES GIGANTES

Maugrat qu’era majoritat dera massa de tota era matèria que i a en nòste Sistèma Solar ei hèta peth Solei, non ei ua estela fòrça grana. Es sues mesures, segontes es cercaires qu’açò estudièren, son fòrça mejanes o, dit d’ua auta manèra, mediòcres. D’autes esteles com es esteles gigantes ròies son fòrça mès granes que non eth Solei. Es esteles massiues joenes tanben son fòrça mès granes. E òc, es cercaires descorbiren non hè guaire quina ei era estela mès grana der Univèrs (descorbida pes umans).

Sonque ena nòsta galaxia se pòt díder que i a apuprètz 200 miliards d’esteles. E aguestes an tostemps mesures diferentes segontes eth tipe d’estela mès tanben segontes era sua edat. N’i a bères ues que tanben son fòrça mès petites qu’eth Solei, com es pulsars, que sonque an apuprètz vint quilomètres de diamètre. Tanben i a esteles de neutrons, fòrça mès petites comparades damb eth Solei. E es horats neres, damb apuprètz 10 quilomètres de diamètre, tanben pòden èster consideradi objèctes espaciaus mès petiti qu’era estela deth Sistèma Solar.

Eth Solei, totun, aperten ara categoria d’esteles nanes. Es mès granes d’aguestes son es esteles blanques, que pòden arribar a auer enquia tres còps era massa deth Solei. Es scientifics considèren qu’es esteles blanques nanes tanben son mès granes qu’aguestes e qu’eth pròpri Solei. Es esteles nanes qu’an ua mesura mès semblanta ara deth Solei son es coneishudes nanes jaunes – e que maugrat açò, quan son a man de morir, pòden arribar a hèr mès de 100 milions de quilomètres de diamètre-.

Es esteles gigantes

Eth Solei tanben ei classat com ua estela nana. Açò vò díder que tanben i a esteles gigantes que, maugrat que pòden auer ua massa semblanta ara deth Solei, tanben pòden auer un diamètre enquia dètz còps era dera nòsta estela. Eth pròpri Solei, bèth dia, vierà ua estela giganta ròia e damb era madeisha massa aurà un diamètre diuèrsi centeats de còps mès grana qu’era actuau.

Cau rebrembar qu’es colors des esteles son atau pr’amor dera sua temperatura – e açò ei çò que pòden veir es cercaires en espectròmetre-. Atau, eth ròi ei era color des esteles qu’an ua temperatura mejana ena sua superfícia d’apuprètz 4.000ºC. Se aguesta arribe as 5.000ºC era color ei iranja e jaune se arribe as 6.000ºC. Se ei mès nauta era color que trapen es cercaires ei blua.

Era lista d’esteles gigantes en Univèrs, comparada damb es mesures deth Solei, qu’ei longa. Son vertadèrs monstres espaciaus que pòden èster trapadi soent ena nòsta galaxia e tanben en galaxies vesines. Entàs umans, Sirius ei era estela mès brilhanta mès ei ua estela de sonque 2,5 milions de quilomètres de diamètres situada a mens de 10 milions d’annades-lum dera planeta blua. Cau arribar a ua estela com Nunki, 3.000 còps mès brilhanta qu’eth Solei, entà trapar ua estela de 7 milions de quilomètres de diamètre – e sonque enquia cinc còps mès grana qu’eth Solei-.

Mès grana encara ei Pollux, qu’a 10 milions de quilomètres de diamètre. O R136a1, damb un diamètre de 20 milions de quilomètres de diamètre. Entàs umans ei era estela giganta blanca mès massiua deth Univèrs. Mès massiu non vò díder gran pr’amor qu’encara n’i a mès granes, com Polaris, damb 42 milions de quilomètres de diamètre.

Aldebaran hè 63 milions de Km; Rigel ei 80 còps mès grana qu’eth Solei mès Deneb – ua supergiganta blanca- hè 159 milions de Km de diamètre.

Es monstres estelars

Pòden existir en Univèrs encara esteles mès granes ? Pr’amor qu’era sua existéncia poirie ja començar a semblar irreau, comparades damb es mesures deth Solei. Enif ei ua supergiganta iranja qu’ei enquia 150 còps mès grana qu’eth Solei. E Superba hè 300 milions de quilomètres de diamètre.

Çò que definís ua estela ena ora de classar-la ei mès era sua lum e non era sua massa o es sues mesures fisiques. Es esteles coneishudes com esteles ipergigantes son òc, mès granes qu’eth Solei, mès era sua posicion ena lista des esteles der Univèrs – e eth sòn classament – ven pr’amor qu’an ua lum qu’ei enquia diuèrsi milions de còps mès grana qu’era deth Solei.

Aguesta lum ei directaments restacada damb era sua temperatura. Que toti sabem ja qu’ei diferenta segontes era edat dera pròpria estela. Atau, era lum d’ua estela pòt èster diferenta en sègle XIXau, en sègle XXau o encara en sègle XXIau. E era sua posicion ena lista d’esteles mès granes der Univèrs tanben càmbie justaments pr’açò.

Totun, i a fòrça esteles que son fòrça mès granes qu’eth Solei. Auem Woh 664, damb enquia 2.000 còps eth diamètre deth Solei, o Canis Majoris, que poirie minjar laguens deth sòn còs totes es planetes que i a en Sistèma Solar enquia Saturn. E bères ues d’aguestes son tanben a man d’èster ua supernòva, com Betelgeuse, ua supergiganta qu’a sonque 10 milions d’annades d’edat. Segontes era comunautat scientifica ei a man de morir en tot patir ua gigantassa explosion que se poirie desvolopar en quinsevolhe moment en es pròplèus 1.000 annades.

Segontes aguest madeish classament des scientifics, tota estela qu’a ua massa d’enquia 150 còps era deth Solei o encara mès, ei ua estela fòrça inestabla, que pòt morir lèu lèu. LBV 1806-20 a ua massa d’enquia 200 soleis e patís un vent estelar que amie eth sòn plasma en espaci d’ua manèra orribla. E que, maugrat açò, encara poirie víuer milions d’annades. O non…

Era singularitat mès rara en es esteles e dilhèu era qu’a estat mès estudiada pes cercaires des dera annada 2010, quan siguec descorbida pes cercaires, ei era der estela R136a1, ua estela 265 còps mès massiua que non ei eth Solei. Segontes bèri cercaires, era sua existéncia ei tan singulara que non semble reau.

Pr’amor que, mès d’un cercaire considerèc qu’era sua existéncia non podie èster reau en Univèrs. E mens encara quan es scientifics sagèren d’estudiar era vida d’R136a1 e tanben eth sòn passat. Segontes semblarie, abans era massa d’R136a1 ère encara mès grana, fòrça mès grana qu’ara, çò ei enquia 320 còps era massa deth Solei. E venguec mès petita damb eth temps.

Quan es esteles nèishen se sap que chuquen matèria des autes esteles vesines e, de còps, tanben era sua energia – com se passe dempús dera explosion d’ua supernòva -. R136a1 a estat guardada en tot lançar matèria e energia e ath sòn torn pendent centeats , dilhèu, milèrs de milions d’annades, pr’amor qu’es cercaires confirmèren qu’ena epòca actuau ei mès petita – a ua massa menor- que non pendent eth sòn passat.

Ei aguesta matèria e energia çò que permet tanben es cercaires de classar R136a1 com ua estela tan grana qu’ei ua estela mair, pr’amor que da matèria as esteles vesines e ei era hònt dirècta deth neishement d’autes esteles en Univèrs.

Un article de Christian Andreu*

*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.

Aguest article ei publicat gràcies a un acòrdi de cooperacion damb www.aranes.club, era pagina web entà apréner aranés de forma gratuita