ER UNIVÈRS (19): ES HORATS NERES

Eth descorbiment dera existéncia des horats neres en Univèrs ei un hèt scientific relativament joen. Tanben n’ei er estudi deth pròpri Univèrs. E, maugrat que ja sigueren teorizadi hè fòrça mès annades, en sègle XVIIIau, era sua existéncia siguec tostemps considerada pera majoritat dera comunautat tostemps astronomica com un hèt mès irreau que non reau. Pr’amor que, quina lei fisica poirie auer darrèr d’un lòc en espaci que chuque tota era matèria e energia que i a ath sòn torn e açò tanben includís era pròpria lum ? E on ei lançada tota aguesta matèria e energia ? Son qüestions qu’es cercaires actuaus encara non trapèren ua responsa. E pr’amor madeish podem compréner perqué es scientifics ne dobtauen. Ei un fenomèn espaciau qu’ei contrari a totes es leis fisiques coneishudes pes umans enquiara.

Es horats neres son nomentadi atau maugrat qu’es umans, damb era nòsta tecnologia actuau, encara non podem veir. Atau, existissen de vertat ? Òc, diden es cercaires en 2022. Eth sòn nòm a ua origina dirècta en es annades de 1960, mès abans ja auien estat descriti teoricaments. En sègle XVIIau Newton descorbic era fòrça dera gravetat. Dempús Roëmer descorbic qu’era velocitat dera lum non ère infinita. E John Mitchell, en 1783, descriuec “qu’ua estela pro massiua e denssa pòt auer un camp de gravetat que poirie chucar enquia era lum pr’amor d’aguesta madeisha gravetat”.

 Es monstres der Univèrs

Un horat nere non ei ua estela. Ei çò que, teoricaments, arribe dempús dera mòrt de bères ues esteles, mès que mès, cèrtes esteles supergigantes. Quan aguestes esteles explosionen, se produsís çò qu’es scientifics coneishen com ua supernòva. Mès bères ues d’aguest tipe d’esteles, quan morissen, patissen ua contraccion deth sòn centre estelar encara mès fòrt. Ena decada de 1930, eth cercaire Chandasekhar confirmèc qu’aguest en.honsament pr’amor dera pròpria pression dera explosion provocarie ua densitat infinita. Açò siguec negat lèu lèu peth pròpri Einstein. E calec arribar enquiara epòca de Hamking entà confirmar que Chandrasekhar auie rason e qu’Einsteisn s’auie enganhat. Mès, pendent gaireben tot eth sègle XXau açò non se desvolopèc pr’amor que, qui podie afirmar qu’Einstein non auie era rason ?

Segontes Hawkings, er espaci-temps ei un hèt flexible. Esteles com eth Solei, damb era sua massa, deforme aguest espaci-temps. Se un uman lance ua pilòta en aguest moment provocarie er en.honsament d’aguest espaci-temps e era desaparicion fisica dera pilòta. E çò de madeish se desvolòpe damb un horat nere, que non pòt èster guardat.

Se era contraccion dera estela ven mès e mès grana tanben se desvolòpe çò de madeish damb era gravetat e açò provòque ua deformacion der espaci-temps. E ne matèria, ne energia ne lum pòden húger d’açò. Un horat nere tanben pòt èster classat coma un hèt rar en Univèrs. Tanben ac ei eth Big Bang o eth pròpri Univèrs, pr’amor qu’es leis fisiques qu’es umans coneishen enquiara non foncionen ben ben atau.

Un horat nere ei un hèt teoric pr’amor qu’arrés i arribèc jamès. Ne poirà hè’c jamès ne poirà jamès tocar-lo pr’amor des sues caracteristiques fisiques. Pr’amor qu’ei un lòc en espaci on es leis fisiques coneishudes non foncionen. E es umans sonque pòden sajar de conéisher com ei e com foncione d’ua manèra teorica. Ne damb naus espaciaus se poirie conéisher jamès com ei laguens un horat nere.

Laguens d’ua nau espaciau dera imaginacion aguesta arribarie a un punt nomentat er Orizont des Evenements. Mès enlà non poirie crotzar aguest limit espaciau pr’amor qu’açò provocarie era fin fisica dera pròpria nau espaciau e des umans que i auessen laguens. Non i gesserie ne era lum ne es possibles ondades electromagnetiques que lancèssen es umans dera nau espaciau entà sajar de comunicar-se damb era umanitat en dehòra der horat nere. Es cercaires actuaus afirmen qu’es umans que i auesse laguens d’aquera nau espaciau – e tanben era pròpria nau – vierien mès e mès longui, com un hilat abans de morir desintegradi. Se açò poirie passar atau sonque en teoria qui e pro valent entà sajar d’estudiar un horat nere de pròp ? Ara o en futur ?

Laguens d’un horat nere er espaci mès tanben eth temps ven un hèt relatiu. Es umans que i auéssen laguens dera nau espaciau poirien demorar ores, dies, mesi, annades o milèrs d’annades en tot crotzar era nau o sonque mòir un pòc era nau. E se es umans laguens d’aquera nau podèssen veir damb un telescòpi tot çò que se desvolope en dehòra deth horat nere, semblarie qu’eth temps ei accelerat entà eri e atau poirien veir era nòsta vida, era nòsta mòrt e era des generacions que vieràn en sonque bèri uns segons. E es umans aquiu laguens poirien víuer lèu pendent tota era eternitat.

En centre dera galaxia

I a un aute tipe de horats neres en Univèrs. Son es qu’es cercaires descorbiren non hè guaire e que i a en centre des galaxies. Son horats neres ipermassiui e se pòden trapar lèu en totes es galaxies der Univèrs. Son era resulta dera fusion de diuèrsi horats neres que neisheren dempús – o pr’amor – dera mòrt dera prumèra generacion d’esteles que i auec en Univèrs dempús deth Big bang.

Era sua massa ei diuèrsi milions de còps era d’ua estela com era deth Solei. E pr’amor que ne era lum pòt húger d’eri, es cercaires sonque trapèren d’espròves indirèctes entà confirmar era sua existéncia pr’amor que son regions totauments escures enes galaxies. Mès devòren esteles e planetes e açò òc que pòt èster guardat pes scientifics.

En es sistèmes binaris, quan ua des esteles morís abans qu’era auta e ven un horat nere, era auta estela, era estela que superviuec, comence a pèrder mès e mès gas entara direccion d’aguest horat nere. Segontes es observacions deth cercaire Thinh Yuan Thuan aguest gas “se’n va vèrs eth horat nere en tot hèr espiraus mès e mès barrades ath torn deth horat nere. Dempús eth gas lance fòrça arrais X, que pòden èster guardats per nosati”.

Es horats neres que i a en centre des galaxies mingen tota era matèria que i a en sòn torn. Ua matèria que, quan ven mès pròplèu deth horat nere, ven mès e mès longa, com un disc. E quan es cercaires estúdien era nauta velocitat d’aquera matèria vèrs un fòrça redusit punt escur ena galaxia, ei quan es astronòms pòden dedusir qu’açò ei un horat nere. Pr’amor qu’ei un luòc gigant mès ath còp fòrça petit.

En centre dera nòsta galaxia, era Via Lactèa, tanben i a un horat nere supermassiu. Se en centre dera madeisha i a apuprètz dus milions d’esteles vesines d’aguest horat nere, se poirie arribar a díder qu’aguest minge ua estela d’aguestes cada còp, dilhèu 10.000 annades, que finís era sua vida com eth cicle des esteles abituau e ja descrit, mès laguens deth pròpri horat nere.

Ei pr’açò qu’es cercaires aué diden qu’èm erosi d’auer eth Sistèma Solar en un des braci periferics dera espirau dera nòsta galxia e non en centre dera madeisha, on era vida des esteles e planetes ei mès lèu cuerta.

Un article de Christian Andreu*

*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.

Aguest article ei publicat gràcies a un acòrdi de cooperacion damb www.aranes.club, era pagina web entà apréner aranés de forma gratuita