ER UNIVÈRS (14): ES PLANETES

En nòste sistèma solar sonque i a tres tipes de planetes; es planetes mès pròplèus ath Solei, que son planetes coneishudes coma planetes telluriques, es planetes mès aluenhades dera nòsta estela, que son tanben planetes gasoses e que son gigantes, comparades damb es prumères, e es planetes nanes que i a mès enlà d’aguestes, coma Pluton (e que ja non forme part deth nòste sistèma solar). Totun, en dehòra d’aguest sistèma i a fòrça autes tipes de planetes e eth sòn nombre e forma ven mès e mès gran damb era tecnologia modèrna.

Se poirie díder qu’ua planeta ei un còs espaciau damb forma redona que vire ath torn d’ua estela, vertat ? Totun, segontes es scientifics, cau auer ua definicion mès prigonda entà poder escríuer e classar un còs espaciau coma ua planeta. Atau, e segontes era Union Astronomica Internacionau, que cau ua orbita ath torn deth Solei – en nòste sistèma solar e damb ua forma redona, pr’amor dera gravetat dera sua pròpria massa (redona o lèu redona). A mès, e maugrat que pòt auer satellits, non i pòt auer cap auta planeta ena sua orbita ath torn dera estela principau. Se totes aguestes condicions non son reals non podem parlar d’ua planeta. E açò ei çò que se passèc damb Pluton en 2006.

Aué en Sistèma Solar sonque i a 8 planetes. Es quate prumères son telluriques o rocoses: son Mercuri, Venus, era planeta blua e Mart. Dempús i a 4 planetes gasoses gigantes que non an cap centre e que son totes hètes de gas e pro. Son Jupitèr, Saturn, Uran e Neptun (JUSUN). Enquiara annada 2006 i auie tanben ua aluenhada planeta, Pluton, qu’es cercaires tanben considerauen qu’ère laguens deth nòste Sistèma Solar. Enquia 2006.

Ena reunion des astronòms de tota era planeta aquera annada Pluton perdec era categoria de planeta pr’amor des sues mesures – ei mès petita qu’era pròpria Lua – e ua planeta pròplèu, Ceres, ei mès grana encara.

Totun, que cau considerar Pluton, e Ceres e encara d’autes planetes que i a en aqueth aluenhat airau (era part mès exteriora) deth nòste Sistèma Solar coma planetes nanes o planetoïdes e non mès planetes. De het, era espròva scientifica mès clara dada pes cercaires dera Union Astronomica Internacionau en 2006 siguec que Pluton non auie ua orbita regulara ath torn deth Solei…

Pòc dempús, en 2008, toti es còssi espaciaus que i a mès enlà de Neptun, era darrèra planeta damb ua orbita ath torn deth Solei son classades sonque coma planetes nanes. Se son mès petites encara son asteroïdes o comètes.

Planetes e mès planetes

Es planetes coma Mercuri, Venus, era Tèrra o Mart son classades coma planetes telluriques o rocoses pr’amor dera sua densitat – comparada damb era densitat des planetes gasoses-. Son hètes damb ua escòrça solida, un mantèu rocós e un nuclèu metallic-. Era planeta tellurica mès petita deth nòste Sistèma Solar qu’ei Mercuri. Era qu’a era atmosfèra mès pesada Venus, era qu’a era atmosfèra mès densa ei Mart e era Tèrra ei era planeta mès grana de totes aquestes quate planetes.

Ath costat d’aguestes planetes podem trapar satellits naturaus com era Lua. Era Lua, maugrat èster tanben era mès celèbra entà toti nosati, non ei eth satellit mès gran que i a en nòste sistèmaestelar. D’auti coma Euròpa, Titan o Triton son encara mès grani.

Entà auer ua prumèra idèa sus Mercuri cau saber qu’eth sòn diamètre ei de sonque un tresau deth dera Tèrra – e pr’açò ei era planeta mès petita de tot eth nòste sistèma solar-. Mercuri demòre sonque 88 dies entà virar ath torn deth Solei mès ei tan pròplèu d’aguest que se pense que non i pòt auer vida pr’amor qu’era sua atmosfèra se cremèc hè milions d’annades. Es dies en Mercuri son fòrça longui e cauds (era mejana de temperatura ena sua superfícia serie d’apuprètz 400 ºC pendent eth dia) mès que tanben aurie ua net longa e fòrça heireda (-170ºC).

Des quate planetes telluriques sonque era nòsta planeta pòt auer vida pr’amor dera sua posicion. E era vida demorèc fòrça temps pr’amor que, segontes era sciéncia, ja hè mès de 4.000 annades que i a vida ena Tèrra. Non luenh i a Mart, damb glaç. E pr’açò es scientifics non son d’acòrd sus era afirmacion que non i pòt auer vida maugrat que poirie èster bacteriana. Mès, ath costat de Venus, serie era tresau planeta deth nòste Sistèma Solar on non i a vida.

Dempús arriben es quate planetes gasoses gigantes. Jupitèr ei apuprètz 1.400 còps mès gran qu’era Tèrra. Era sua densitat ei petita. Era de Saturn encara mès pr’amor qu’era aigua (H2O) a ua densitat mès nauta. Totun, e maugrat que poirie semblar que non son guaire importants en nòste sistèma estelar, sense aguestes eth desequilibri orbitau entre era rèsta de planetes serie fòrça perilhosa. Jupitèr e Saturn son hèts d’idrogèn e eli, com es esteles. Uranus e Neptun son un shinhau mès denses pr’amor qu’an un nuclèu caperat damb glaç. Es quate planetes gasoses an enquia 63 satellits naturaus e ua d’eres a ua centura gigantassa (Saturn).

Mès enlà d’aguestes i aurien es ara coneishudi coma asteroïdes o planetes nanes. N’i a tanben entre Mart e Jupitèr mès tanben n’i a fòrça mès enlà de Neptun. Laguens era categoria de planetes nanes i aurie Pluton, Ceres, Makemake e Haumea e Èris, dilhèu es mès granes e es mès importantes. Totun, aguestes planetes nanes tanben poden auer satellits mès petiti ath sòn torn, com Pluton, qu’a Caront coma satellit naturau.

Mès enlà encara

En çò nòste auem donques quate planetes telluriques, quate planetes gasoses e 5 planetes nanes. Mès n’i a milions dehòra deth nòste sistèma estelar. Un recent estudi confirmèc que i a, aumens,ua planeta per cada estela en Univèrs.

Era astrofisica trabalhèc fòrça es darrèrs tempsi entà descorbir-les. Son es nomentades exoplanetes, que poirien auer vida e poirien èster eth pròplèu capítol dera vida umana. Aué toti èm abituadi a eres, mès era prumèra exoplaneta siguec descorbida sonque pendent era fin deth sègle XXau. Cada dia es cercaires ne descorbissen ua. Aué era lista ja arribe as 5.000 exoplanetes.

Es exoplanetes poden èster gasoses caudes o heiredes,pròplèus dera sua estela o aluenhades d’aguesta. Poden auer atmosfèra o non. Poden auer ua orbita regulara o viatjar soletes en espaci. Poden èster gigantes o coma era Tèrra, metalliques o rocoses. Damb aigua o glaç. Damb vida o sense. Son eth darrèr capítol der estudi scientific der Univèrs que darà, segur, ua grana suspresa ara umanitat en es nòsti tempsi pr’amor qu’es cercaires diden qu’eth dia que i traparam vida non ei guaire aluenhat.

Un article de Christian Andreu*

*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.

Aguest article ei publicat gràcies a un acòrdi de cooperacion damb www.aranes.club, era pagina web entà apréner aranés de forma gratuita