ER UNIVÈRS (13): ES FRAIES DETH SOLEI

Eth Solei ei ua estela que neishec hè 4,5 miliards d’anna des dera concentracion de diuèrsi elements coma idrogèn o monoxid de carbòni deth gas i auie en airau on ara i a aguesta estela. Aguest gas ère laguens d’ua nebulosa. Quan ? E se totes – o era majoritat d’esteles nèishen atau, eth Solei neishec ath madeish còp qu’autes esteles ?

Ua des rasons que provoquèc era amassada d’aquera matèria que dempús serie eth Solei siguec era fòrça dera gravetat. Ua fòrça que sonque podie, açò ei aumens eth vejaire dera majoritat de cercaires aué, auer coma origina era ondada de chòc provocada per ua supernòva. Segontes açò eth Solei mès tanben d’autes esteles (fraies) aurien neishut coma conseqüéncia  dirècta dera fin d’ua auta estela.

Es darrèrs estudis confirmen qu’es esteles nèishen en grop. E donques cau pensar que çò que serie dempús era estela nomentada Solei non ne siguec cap excepcion. E, se siguec atau, podem trapar es esteles fraies deth Solei que neisheren en aqueth aluenhat moment ?

Eth neishement deth Sistèma Solar comencèc damb eth neishement deth Solei. En bèth lòc i auec ua gigantassa concentracion molleculara. Era pression venguec tant e tan nauta que creishec era massa, era temperatura e era pression deth gas que i auie ath torn. E, pr’amor dera gravetat arribèc mès e mès matèria.

Abans de tot açò

Segontes es cercaires Matthieu Gounelle e Georges Meynet, en lòc i auie, abans de tot açò, ua o dues esteles massives. Era amassada de gas ath torn d’aguestes esteles se serie produsida pr’amor deth vent solar. Era preséncia en lòc de hèr 60 confirmarie que tanben i auec ua grana explosion. Atau, se poirie díder damb seguretat que i auie ua supernòva vesina. E damb aquera explosion neisheren diuèrses esteles dempús.

Atau, en son estudi, aguesti cercaires comencen era istòria deth nòste Sistèma Solar damb ua broma molleculara gigantassa on neisheren diuèrses esteles massives que liberèren en tot explosionar hèr 60. Dètz milions d’annades dempús, neishec ua naua generacion d’esteles que provoquèren era atraccion de mès e mès matèria laguens deth gas cosmic. Açò provoquèc era creacion d’ua tresau generacion estelar on ja i ère eth Solei.

Eth nòm entara estela mair qu’aurie dat neishement dempús ath Solei ei Coatliane. Aguest ei un nòm utilizat pes ancians aztèques entà nomentar era dieussa mair que creèc es esteles, eth Solei e era Lua. Era sua massa siguec, segur, mès de 30 còps mès importanta qu’era deth nòste Solei. Siguec ua estela supergiganta – non (n’i) a guaires aué en Univèrs -. Coatlianemoric a trauèrs d’ua supernòva mès era sua mòrt aurie ajudat ath neishement d’autes esteles e entre aguestes, eth Solei.

Era conclusion d’aguest estudi sus era preistòria deth Sistèma Solar ei qu’era explosion de Coatliane aurie provocat,pòc dempús,eth neishement d’un grop d’esteles que poirie èster d’apuprètz 600 esteles. Non totes sigueren egales. Era massa podie èster diferenta mès non era sua composicion quimica.

Eth gas que i auie ath torn de Coatliane s’espandís e ath long de mès de 10 annades-lum de distància dera pròpria estela e era broma molleculara giganta que i auie ath torn d’aguest gas arribaue e mès de 100 milions d’annades-lum o dilhèu encara mès luenh.

Açò aurie provocat qu’es lòcs on neisheren aguestes 600 esteles e entre aguestes eth Solei non siguessen pròplèus es ues des autes. Aguestes esteles ja neisheren aluenhades es ues des autes e eth pas deth temps en Univèrs sonque provoquèc ua distància mès e mès grana entre eres. E pr’açò madeish es cercaires creen  auer trapat com (e damb qui) neishec eth   Solei, mès non es autes esteles fraies dera madeisha. E diden que trapar-les serie fòrça dificil.

A mès d’açò, era madeisha situacion aluenhada d’aguest grop d’esteles arrestaue fòrça era fòrça dera gravetat. E eth sòn camin siguec separar-se mès e mès es ues des autes. E quan neisheren ua o mè sgalaxies se n’anèren damb era. Segontes aguesta teoria se poirie pensar que non son tan luenh,mès 4,5 miliards d’annades dempús,eth Solei e es sues esteles fraies, serien ja tan separades entre eres que serie lèu impossible trapar-les o sonque identificar-les.

Caracteristiques pròpries

Es esteles fraies deth Solei non deuen èster guaire diferentes deth Solei pr’amor qu’eth sòn procés de formacion siguec semblant. Era estela deth Sistèma Solar lance arrais de lum que poden arribar lèu als 700.000 quilomètres de longada. Era sua massa ei 2 miliards de miliards de miliards de tones e açò vòdíder qu’ei enquia 330.000 còps era massa dera planeta blua. Non sonque açò, eth Solei (era sua massa) ei eth 99,86% de tota era massa totau que i a en nòste Sistèma Solar. E, maugrat qu’era temperatura dera sua superfícia ei mès baisha, apuprètz 5.500 ºC, en centre dera estela es temperatures poirien arribar lèu as 14 milions de grads de temperatura.

Era lum ei formada per fotons. Se era velocitat dera lum ei de 300.000 quilomètres/segon un foton, dempús de nèisher en centre dera estela, deurie viatjar lèu lèu enquiara sua superfícia e dempús arribar enquia nosati tanben lèu, vertat ? Mès cada còp que sage de hèc era matèria que i a athsòn torn provòque ua naua entrada d’aguest foton vèrs eth centre deth Solei.

Totun, entà arribar ara superfícia dera estela, es cercaires creden que pòt demorar desenats de milèrs d’annades. Atau, un foton qu’arribèsse ara ara Tèrra,poirie auer gessut deth centre deth Solei quan nosati encara non èrem neishudi coma espècia, hè milions d’annades.

A mès de conéisher com neishec, tanben sabem com serà era sua fin. D’aciu a 5 miliards d’annades non aurà mès idrogèn entà cremar. E començarà a cremar eth sòn eli. Mès era temperatura serà mès e mès baisha pr’amord’ua menor energia (100ºC). Eth sòn volum creisherà enquia devorar Mercuri, Venus, era Tèrra e enquia Mart. Dempús poirie vier ua petita estela nana blanca, çò ei ua estela mòrta que non produsís mès energia. E un dia vierà escura e serà, abans de morir, ua estela nana nera.

Un article de Christian Andreu*

*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.

Aguest article ei publicat gràcies a un acòrdi de cooperacion damb www.aranes.club, era pagina web entà apréner aranés de forma gratuita