ER UNIVÈRS (15): ES ASTEROÏDES
En Sistèma Solar – e tanben dehòra d’aguest – i a mès còssi espaciaus a mès des planetes e es cometes, pr’amor que i a milions e milions d’asteroïdes ath torn deth Solei. Era sua majoritat se trape entre Mart e Jupitèr mès tanben n’i a fòrça que son mès enlà de Neptun. N’i a que son fòrça petiti mès bèri uns d’aguesti son tan grans que poirien èster lèu classadi coma planetes nanes se non siguesse pera sua orbita.
Es asteroïdes an mesures mejanes, ua forma que pòt èster irregulara e non son solets ena sua orbita ath torn deth Solei. Una grana majoritat d’aguesti se situen en airau coneishut coma eth prumèr cinturon que i a ena region entre Mart de Jupitèr. Es sues mesures, fòrça mès petites generauments qu’es d’ua planeta, non an estat classades encara de manèra oficiau pera comunautat scientifica e sonque i a un acòrd generau: era majoritat de satellits pòden hèr enquia un o mès d’un milèr de quilomètres. Eth minim entà èster classat tanben com asteroïde son bèri uns mètres o desenats de mètres. E era sua fin – entara majoritat d’eri – serà chocar contra un aute asteroïde o ua planeta mès grana. Mès, abans d’açò, pòden virar ath torn deth Solei pendent milions e milions d’annades.
Aué era comunautat scientifica actuau ja a arresconeishut mès de 600.000 asteroïdes en Sistèma Solar mès se pense que, dilhèu, n’i a milions mès entà descorbir. Era distància que i a entre es uns e es auti ei grana. Maugrat qu’era sua majoritat se situen en dus cinturons (d’asteroïdes) laguens deth Sistèma Solar, se pense que, tanben en aguestes regions era separacion que i pòt auer entre bèri uns e auti ei de milèrs de quilomètres. Açò vò díder qu’an ua vida tranquilla ? Non guaire, pr’amor qu’es observacions mès recentes hètes damb telescòpis confirmèren que son plens de cratèrs provocadi, dilhèu, tanben per auti asteroïdes o cometes.
Ua vida violenta
Es asteroïdes mès grani se formèren atau pr’amor deth chòc –ancian o actuau – d’un aute asteroïde contra eri. Era sua orbita ei semblanta ara des planetes e ei mès o mens circulara ath torn deth Solei. Un cometa, comparat damb un asteroïde, a ua orbita longa fòrça longa.
Son hèts de silicats de carbòni. E sonque ua minoritat d’asteroïdes ei hèta de metal (nickel, magnesi, eca). Non guaires son sonque metallics e mens encara son hèts de gas glaçat o d’aigua glaçada (aguest ei eth cas des asteroïdes que son mès luenh deth Solei).
A 230 milions de quilomètres deth Solei, entre es orbites des planetes Mart e Jupitèr e enquias 800 milions de quilomètres de nòsta estèla i a ua region coneishuda pes scientifics hè temps pr’amor que i a milèrs e milèrs d’asteroïdes. Era majoritat son entre 310 e 490 milions de quilomètres deth Solei. N’i a centenats qu’an mès de 100 quilomètres de longada e lèu 30 d’aguesti mès de 200 quilomètres de longada (e açò vò díder que non son bric petiti). Mès tanben i aurie mès d’un milion d’asteroïdes damb ua mesura pròplèu a un quilomètre e pro. Aguest ei eth Prumèr Cinturon d’Asteroïdes deth nòste Sistèma Solar.
Dempús de Neptun, era darrèra planeta deth nòste sistèma estelar, i a ua auta region espaciau fòrça rica en asteroïdes; eth Cinturon de Kuiper, situat entre 4,5 e 8 miliards (e non milions) de quilomètres deth Solei. Ací i a mès asteroïdes qu’en prumèr cinturon e son mès grani (n’i aurie desenats de milèrs damb mès de 100 quilomètres de longada).
Segontes es cercaires aguestes dues regions espaciaus se formèren per causa dera gravetat des gigants gasosi com Jupitèr e saturn. Era gravetat d’aguestes planetes aurie provocat era atraccion de matèria ath torn des planetes mès pròplèus deth Solei mès petites e damb ua fòrça dera gravetat tanben mès petita, com Mercuri e Venus, mès tanben era Tèrra o Mart. Entre Mart e Jupitèr i aurie ua auta planeta qu’ère a man de formar-se, mès que demorèc com milèrs d’asteroïdes separadi pròplèus dera orbita de Jupitèr. Çò de madeish s’aurie desvolopat) mès enlà de Neptun.
Entre toti aguesti milions d’asteroïdes que i a mès enlà de Mart e mès enlà de Neptun n’i a que son pro grani entà auer un nòm pròpri; Matilda pese 100.000 tones, Apollon crotze cada cèrt temps era orbita terrèstra, Quiront ei un asteroïde (pes sues mesures) mès tanben ua cometa (pr’amor dera sua longa orbita). Damoclès, fin finau, a ua orbita fòrça rara que va de Mart a Uranus…
Maugrat tot açò i a asteroïdes qu’an mesures susprenentes que tanben poirien èster classadi ben coma planetes nanes. Entre aguesti auem Ceres, er asteroïde mès gran de tot eth nòste sistèma estelar (damb apuprètz 940 quilomètres de longada). Ath sòn costat Vesta que semble mès petit maugrat hèr 530 quilomètres de longada. Dempús auem Pallas (520 Km) e Higia (410 Km). E non cau desbrembar que laguens aguesti cinturons d’asteroïdes non i a sonque asteroïdes (mès que mès en cinturon de Kuiper) pr’amor que tanben i a planetes nanes coma Pluton. E non guaire luenh de Pluton i a tanben Makemake e Haumea. Èris, era planeta nana mès petita de totes a era sua orbita mès enlà deth nomentat cinturon de Kuiper.
Era discussion scientifica actuau entà classar un asteroïde o ua planeta nana arribe as sòns limits quan er asteroïde ei fòrça gran (com Sedna, que hè mès de 1.400 Km) o era planeta nana ei fòrça petita (coma Èris). I a asteroïdes coma Quaoar (1.300 Km) o Orans (1.400 Km) que, dilhèu tanben poirien èster classadi coma planetes nanes en futur.
Cau rembrembar donques qu’en Univèrs, e tanben en çò nòste (eth Sistèma Solar) i a planetes de diuèrsi tipes, e planetes nanes, mès tanben asteroïdes e cometes. E d’aguesti n’i pòt auer milions sonque en çò nòste. Era astrofisica ne descorbís mès e mès pr’amor qu’era tecnologia ei mès e mès modèrna. E açò da ua vision fòrça mès completa de çò qu’auem ath nòste torn e que permet dempús concentrar es esfòrci en sonque bèri uns camins scientifics importants; com eth de trapar bèth un dia vida en ua auta planeta pròplèu dera umanitat.
Un article de Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
