L’armadillo o tató es un mamifèr cingulat que foguèt notícia pendent lo començament d’ongan pr’amor que ne son estats trapats centenars d’especimèns mai al nòrd del la frontièra septentrionala del sieu abitat, lo celèbre Río Grande, e en de luòcs cada còp mai luenhs e tanben mai al nòrd, coma Virginia. Segon los cercaires, aquò demostrariá una migracion de l’espècia vèrs de luòcs ont poder viure plan. E abans, ailà fasiá de freg, mas ara amb lo cambiament climatic, l’espècia pòt migrar e viure plan al nòrd d’aquel flume.
En mai d’aquò, Dasypus septemcinctus o armadillo de set bandas aperten a la familha dels Dasypodidae, que son trapats de biais normal en plusors zònas d’America meridionala, mai que mai al centre e l’èst d’aquel continent. Son tanplan coneguts amb los noms d’armadillo (l’origina del nom es espanhòla) mas tanben amb los noms de tató o encara mulita.
Son de mamifèrs amb lo cos long e lo cap amb un mòrre tanben long. Las aurelhas de l’animal son tanplan plan longas per rapòrt a las mesuras de l’animal. Pasmens, las pautas son plan cuèrtas e an la coa plan longa. Tot lo cos es cobèrt amb una clòsca, tanben sul cap. Aquesta sonque se pòt moure per set bandas qu’amassan la clòsca amb la pèl de l’animal. Pr’açò a lo nom d’armadillo de set bandas.
La clòsca del tató es escura e amb de pèl. Las escatas e gaireben tota la clòsca son de la meteissa color, del còp que los escuts centrals an una color mai ròse escura. L’armadillo de set bandas es pus pichon que d’autres tatós del sieu genre e es plan semblant a la mulita o armadillo de la Pampa argentina. Sonque las aurelhas d’aquel tató argentin son mai grandas. La coa, pasmens, es mens longa que lo celèbra mulita granda o armadillo màger.
Los tatós son de mamifèrs restacats amb d’orses peresoses o encara d’orses formiguièrs e la siá morfologia es plan desparièra segon l’espècia. Aital, pòdon èsser de color negra mas tanben grisa, jauna o encara ròse. Cossí que siá, an d’arpas plan ponchudas, pr’amor que son animals qu’aiman plan far de traucs al sòl per i bastir d’amagatals.
Aqueles amagatals son, de còps, usats coma ostal o refugi se i a de predators prèp e utilizan la tactica de sautar e puèi fugir vèrs l’amagatal quand i a qualcun dangièr per l’animal. A mai, çò de mai abitual es aver mai d’un d’aqueles amagatals. E cadun pòt aver una o mai d’una dintrada.
Malgrat la cresença generala, los tatós o armadillos pòdon pas totes se barrar dins la sieuna clòsca. Aquò depend de l’espècia, car pas totas an la capacitat de poder o far pr’amor del sieu sistèma d’osses. L’armadillo de set bandas es un d’aqueles tatós que pòt, pasmens, aquò far, car pòt se barrar plan dins la sieuna clòsca se i a un dangièr per l’animal.
Un mamifèr de costumas nuechencas
Lo tató coma l’armadillo de set bandas son de mamifèrs qu’an la costuma de cercar de noiridura de biais nuechenc. Un recent estudi fach a l’èst d’Estats Units demostrèt qu’aquelas costumas pòdon èsser tanben jornalièras se l’animal demòra en una region luenha dels umans. A mai de cercar seguretat doncas, l’armadillo tanben es nuechenc pr’amor qu’alavetz es mens caud – de remembrar que demòra gaireben de de climas tropicals – e sonque sortirà a cercar de noiridura pendent lo jorn qualcunes meses d’ivèrn per profechar mai encara la lutz solara.
Per bastir l’amagatal lo tató cercarà un luòc amb de sabla rica en d’insèctes. Son d’animals solitaris e sonque agisson amb d’autres especimèns de la siá pròpria espècia quand es l’epòca de reproduccion o encara per suenhar los pichons e pro. Lo clima qu’aiman es doncas caud e umid e demòran melhor en d’airals amb de paluns o encara de forèsts.
Al bòsc lo tató pòt trapar la sieuna noiridura pus aimada, l’insècte Dasypus septemcinctus. La majoritat de l’espècia demòra prèp de la jungla, en Brasil. Es lo terren ideal per i bastir d’amagatals. Aqueles fan fins a 20 centimètres d’amplor e mai de quatre mètres de prigondor. Tanben demòran a l’èst bolivian, lo nòrd argentin e Paraguay.
L’armadillo es un animal que pòt devorar tota sòrta d’invertebrats e tanben qualcunas espècias vegetalas. Tanben pòdon èsser carronhaires. Las sieunas predas pus aimadas son de babaròtas, de larvas, de lèrmes, de termits, de sautarèls, de formigas o encara de cagaraulas. Per los trapar utiliza l’odor mas tanben l’ausida, e malgrat aquò, plusors còps cal far de traucs al sòl per poder los caçar.
Los tatós son d’animals vivipars, çò que vòl dire que la femèla a l’abituda d’anar sonque amb un mascle. Aqueles, totun, pòdon plan anar amb divèrsas femèlas pendent l’epòca de reproduccion, que se debana, mai que mai, pendent los meses d’estiu. Aprés la trobada del parelh, la gestacion demòra entre 8 e 9 meses.
Los pichons tatós arribaràn pendent los meses de febrièr e mai e cada femèla pòt aver fins a 4 tatós pichons, que seràn geneticament parièrs als paires (car lo uòu se trinca en quatre parts per crear quatre pichons totalament parièrs). Los pichons seràn o totes mascles o totas femèlas pr’aquela causa.
Los pichons armadillos demòran dins l’amagatal entre dos e tres meses e aprés començan ja a sortir del meteis en tot seguir la maire o lo paire. Faràn aquò fins qu’auràn entre 6 e 12 meses, que serà lo moment de venir independents. I a plusors predators que caçan de tatós; de coiòts, de pumas, de gats salvatges, de ratons lavaires, d’orses e de lops. Tanben caçan d’abituda d’armadillos de falcons e d’aglas.
En qualcunas comunautats umanas, l’òme suenha d’armadillos per los manjar. Totun, cal conéisser que’aquò far de biais regular pòt entraïnar la malautiá de la lepra. Son mamifèrs insectivòrs, çò que vòl dire que son una granda ajuda a l’ora de luchar contra una plaga. Malgrat aquò i a encara fòrça umans que caçan de tatós sonque pr’amor qu’aiman pas l’animal.
A diferéncia del nòrd del continent, ont l’espècia semblariá qu’es en un moment d’espandiment general, al sud american es plan menaçat, pr’amor de las veituras, e ja i a fins a cinc espècias classificadas coma plan sensiblas. L’armadillo de set bandas, ça que la, es l’unica espècia de tató qu’encara a una populacion que demenís pas als airals ont demòra, mai que mai en Brasil.
Un article d’Andrés López*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
Aqueste article es tanben publicat dins Naturaleza Salvaje, un numeric de geografia e l’environament, que Sapiéncia n’a un acòrdi de cooperacion
