Fa cent ans comencèt un dels periòdes revolucionaris mai grands de l’istòria contemporanèa de l’umanitat. En 1917 sorgissiá la revolucion russa e finissiá la revolucion mexicana. Ambedoás determinèron lo sègle seguent e los crits de “libertat” encara pòdon èsser escotats en plusors luòcs del mond.
La revolucion mexicana (1910-1917) foguèt un dels mai grands movements socials e culturals, tanben violents, que i aviá agut al continent american dempuèi fasiá annadas. Aguèt una granda influéncia en las reivindicacions socialistas mas tanben nacionalistas dels trabalhadors mexicans e puèi de tota l’America del Miègjorn e finiguèt – pas oficialament pr’amor que i aguèron batalhas fins l’an 1920 – en la constitucion de 1917. Aquesta foguèt una de las primièras constitucions de la planeta que reconeissiá los dreches laborals e socials collectius de las personas.
Tot comencèt l’an 1910 quora lo president mexican Porfírio Díaz qu’ajudava basicament l’inversion estatsunitenca, francesa e anglesa en tot subreexplotar las classas trabalhadoras e indigènas, decidiguèt tuar lo candidat Madero González, qu’aviá d’idèas socialistas e liberals. Mas poguèt pas o far. Madero s’exilièt a Tèxas e escriguèt lo Plan de San Loís per se levar amb las armas tot lo país lo 20 de novembre de 1910.
De mai, Madero nomenava los indigènas coma proprietaris de las sieunas tèrras e confirmava qu’un president mexican podiá pas mai èsser tornat causit. – Porfírio Díaz o foguèt mai de cinc còps -.
Porfírio Díaz s’exilièt en 1911 e i aguèt un nòu govèrn provisional presidit per Francisco Leon primièr e Madero puèi. Totun, en 1913 lo general Victoriano Huerta balhèt un còp d’estat en tot tuar Madero après recebre l’ajuda de l’ambaissador dels Estats Units, contrari a las nòvas reformas socialas e laboralas liberalas, qu’anavan contra los interèsses petrolièrs d’aquel país e dels britanics.
Una constitucion revolucionària
Foguèt alara quand la revolucion mexicana dintrariá en una de las pejors etapas. D’un costat Carranza formèt l’Armada Constitucionalista. De mai, i avián tanben las armadas indigènas d’Emiliano Zapata al nòrd e Pancho Villa al sud.
Après la conquista de la capital en 1917, foguèt escricha la constitucion qu’encara a uèi lo jorn aquel país. L’òbra de Carranza foguèt cuerta maugrat poder crear sindicats e centralas obrièras abans d’èsser assassinat en 1920.
Mas la sang perduda pendent la revolucion foguèt utila. La nòva constitucion mexicana foguèt una de las mai progressistas e socialas del mond, sustot en tot reconéisser los dreches de los trabalhadors e indigènas. Los presidents que i aguèt puèi contunhèron l’òbra revolucionària en tot expropriar lo petròli, balhar de tèrras als indigènas e crear l’educacion gratuïta bilingüe e una Assegurança Sociala Nacionala.
Mai d’una tematica qu’aviá la nòva constitucion balhèt una influéncia evidenta a la luta de trabalhadors de la planeta tota pendent tot lo sègle XX. Divèrses dreches son estats acceptats dins plusors païses mas d’autres encara lutan per i arribar. Aquò ne seriá, de segur, un simbòl de la sieuna capitada en America e en tota la planeta. Entre aqueles dreches trobam; educacion gratuita, universala, obligatòria e laica. La tèrra es proprietat de la nacion mexicana. Se reconeguèt lo drech de cauma, sindical, repaus, imdemnizacion e reparticion de beneficis de l’entrepresa per los trabalhadors. Finiguèt amb la punicion de mòrt e foguèt enebida la reeleccion dels politics.
Uèi lo jorn benlèu encara mai de la mitat de la planeta luta per aqueles dreches. En America èran nòus e divèrsas constitucions europèas del sègle XX los aguèron fòrça puèi. Totun, la sang de personas coma Madero, Carranza, Villa o zapata e milièrs d’autres foguèt pas inutila. Los mexicans dintrèron dins la modernitat e aquò cal pas o desbrembar. La revolucion que i aguèt en Mexic ara fa cent ans foguèt, de segur, una revolucion universala.
Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
