La teoria del caòs es una de las mai nomenadas uèi lo jorn. Maugrat que la sieuna origina se debanèt en de sciéncias coma la matematica o la fisica, foguèt lèu utilizada en d’autras sciéncias coma la demografia, l’astrofisica, l’economia o la sociologia o encara la politica. Uèi i a fòrça cercaires que l’utilizan per comprene çò que se debana a la planeta.
A l’origina e sens aver encara aquel nom, la teoria del caòs foguèt un comportament espepissat en d’afars matematics o fisics: i aviá cèrts sistèmas dinamics non lineals que, jos cèrtas condicions podián finir en un caòs, çò es dire, una evolucion posteriora estonanta e caotica.
Dich d’un autre biais, un pichonèl cambiament en las condicions inicialas podiá entraïnar una evolucion que, maugrat la cresença generala, èra totalament determinista: la teoria del caòs podiá explicar plan çò que se poiriá passar. Apuèi foguèt encara utilizada en de sistèmas atmosferics, lo movement o evolucion del sistèma solar o de modèls economics e demografics.
Cal soslinhar que, maugrat çò que se pòt creire, es una teoria scientifica e doncas lo possible sistèma caotic que provòca lo cambiament de las condicions inicialas a pas brica d’aleatorietat e pòt èsser estimat totjorn qué se passarà en un temps posterior. La caoticitat intrinseca del prètzfach auriá coma final que la resulta cambiarà pas gaire mas d’un biais radical.
De comportaments divèrses
Los sistèmas dinamics non lineals pòdon aver fins a 6 tipes de comportament desparièr segon l’estat inicial del sistèma: en repòs totjorn, amb un movement sens limita, amb una movement periodic, amb un movement gaireben periodic o amb un movement caotic. E dos ponches que son pròches pòdon se desseparar en l’espaci, fin finala, d’un biais caotic.
Pasmens, l’evolucion del sistèma entraïna totjorn lo cambiament d’espaci d’una cèrta region, un còp e un autre fins o far d’un biais periodic. Aquò es çò que definís la nomenada proprietat del caòs: la sensibilitat de las condicions inicialas dessepara dos ponches de manièra exponenciala e la barreja posteriora los torna a situar aprés mai prèp l’un de l’autre. E lo sistèma finís per repetir aquela trajectòria aprés.
L’origina de la teoria del caòs se situa en l’an 1900 quand Henri Poincaré trapèt lo celèbre problèma dels tres còsses. Puèi, d’autres cercaires, dont Cartwright e Littlewood, l’estudièron amb d’equacions diferencialas. Foguèron agachats de movements caotics dins l’aiga , de circuits electronics e la matematica que podián pas èsser alavetz compreses.
En 1961 Edward Lorenz demanèt a un ordenador de crear una repeticion d’un modèl de conveccion atmosferica. La resulta foguèt plan diferenta a çò que lo cercaire esperava: foguèt lo primièr espepisssament empiric del caòs dins lo mond de la matematica.
Lèu foguèt utilizada aquela nòva toria per assajar de comprene de comportaments complèxes (atmosferics, cerebrals o etologics) e lèu venguèt una de las teorias scientificas mai importantas de la fin del sègle XX.
Uèi lo jorn, la teoria de sistèmas dinamics non lineals o teoria del caòs pòt arribar a explicar de fenomèns tras que complèxes, coma las catastròfas naturalas, los ligams neuronals, los modèls espaciotemporals o encara la sciéncia politica del sègle XXI. Una teoria que fa sonque 75 annadas èra pas brica usada a l’ora de comprene perqué se desvolòpa l’umanitat d’aital manièra o l’autra e cossí se passan las causas a la planeta nòstra.
Un article de Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
