Eth neishement dera vida, un procès fòrça complèx e unic ath còp, passèc ena Tèrra pendent eth nomentat Precambrian. Aguest periòde, un des mès longui dera planeta, passèc entre ara hè 5 bilions d’annades (çò ei quan neishec era planeta) e hè sonque 570 milions d’annades. Siguec eth moment deth neishement des prumèrs èsters pluricellulars e era informacion dera epòca ei escassa: es prumères arròques dera Tèrra son de hè 3,9 bilions d’annades mès pòc mès pòt saber-se.
Totun, era teoria geologica e biologica scientifica oficiau establís que hè aperaquí 2,5 bilions d’annades i auie ena Tèrra un supercontinent nomentat Rodinia que mès tard se separèc en d’auti mès petiti. Pendent era fin deth Precambrian toti es continents tornèren a amassar-se un aute còp.
Fòrça cambiaments climatologics e geografics cambièren eth relèu dera planeta. I auec, aumens, tres granes glaciacions des quaus era mès anciana hè 2,3 bilions d’annades. A mès d’açò, era glaciacion mès grana que jamès patic era planeta tanben passèc pendent aguest periòde: siguec era que i auec entre ara hè 1 bilion e 600 milions d’annades. Enquia alavetz non i auie oxigèn ena atmosfèra e quan n’i auec arribèc era aparicion dera vida ena planeta, per prumèr còp.
Es prumères cellules
Es cellules an proteïnes, hètes d’aminoacids, ATP e ADN. Toti aqueri elements amassa an carbòni e poirie èster qu’es prumères cellules se formèssen sus era superfícia des oceans dera planeta, qu’auien temperatures mès nautes qu’aué pr’amor que, sense oxigèn non i auie ozòn entà protegir era Tèrra.
Dempús, aqueres prumères cellules primitives comencèren a profitar era energia solar damb fotosintèsi. Atau, auien idrogèn dera aigua e energia deth Solei. Non cau díder qu’açò passèc pròp dera còsta, on era aigua non ère prigonda e i auie pro lutz.
Es prumèrs èsters viui que produsigueren fotosintèsi sigueren estromatolits, hèts per anèus de pèira de calç damb capes organiques entre es anèus. Es organismes èren cianobactèries coneishudes damb eth nòm de cianoficèes. Sigueren trapadi per tot. E encara n’i a aué ena planeta. Demoren ena aigua blosa bric prigonda e formen escuèlhs pròp dera còsta, com ena baia de Shark, en Austràlia. Es mès ancians an 2,8 bilions d’annades d’edat e sigueren trapadi en oèst australian.
Totun, diuèrsi cercaires actuaus pensen que i a quauqui fossils que tanben poirien èster destromatolits e qu’an 3,5 bilions d’annades. Mès encara cau poder confirma’c scientificament. D’un aute costat, i auec mès e mès oxigèn ena atmosfèra dera planeta. Açò non siguec bon entà diuèrsi organismes, que s’escandilhèren: açò siguec era prumèra grana extincion dera istòria dera Tèrra.
Naues cellules neisheren ara adaptades ar oxigèn, nomentades cellules aerobiques. Quauqu’ues comencèren a minjar) d’autes cellules. Damb mès oxigèn neishec era capa d’ozòn e era vida s’espandic mès, enquiara còsta des continents.
Hè 1,2 bilions d’annades aqueres cellules comencèren a intercambiar ADN entà poder reprodusir-se. Sigueren es prumèrs èsters viui damb reproduccion sexuau. Mès alavetz arribèc ua extincion gigantassa que provocarie lèu era desaparicion dera vida ena planeta. Passèc hè 570 milions d’annades e dempús aqueth periòde era vida ena Tèrra cambièc entà tostemps.
Era Redaccion
Aguest article ei publicat gràcies a un acòrdi de cooperacion damb www.aranes.club, era pagina web entà apréner aranés de forma gratuita
