Maugrat qu’era Val d’Aran ei sinonim de val relacionada damb era idèa de patz, non a estat tostemp atau. Dempús deth començament deth sègle quatau tota era Euròpa romana ère en crisi. Rebellions des aperadi bagaudes, còps d’estats des generals dera armada romana un còp e un aute e, de mès, eth crosament der arriu Ren pes barbars. E era Val d’Aran tanben patic fòrça pendent aquera epòca, coma totes es autes regions der Empèri Roman d’Occident, pròp dera sua fin politica ena istòria.
Era Val d’Aran, totun, auie estat ua val de patz enquiar an 256. Ja hège sègles qu’es romani auien conquistat Aquitània – a on apertenhie fisicaments era Val d’Aran -, era Narbonense e tanben Ispania. Es sons abitants, que seguraments encara parlauen un dialècte basco-ibèr pr’amor que i an diuèrses inscripcions en ibèr enquiath sègle X en Pirenèu, auien podut gaudir dera patz enquiara arribada des prumères incursions barbares pendent aqueth an.
Diuèrses armades de francs mès tanben d’alamani auien crosat eth limes – era termièra der Empèri Roman – en 256. Mès tanben es ostrogodi entrèren a trauèrs dera termièra balcanica. Diuèrses regions romanes en Empèri Roman sigueren totauments evacuades abans d’ua reaccion militara romana. Es croniques confirmen qu’aguesta arribèc, fin finau, damb fòrça, mès que dilhèu ja ère tard.
Segontes açò, es ciutats romanes dempús d’aqueth an ena còsta mediterranèa mès tanben en es Pirenèus apareishen fòrça fortificades. Ei eth cas de ciutats coma Tarraco o Barcino mès tanben Gerunda – ua ciutat non tan petita ena epòca com se podie pensar -. E tanben diuèrsi pòbles pirenencs com Ossó de Sió ( en parçan catalan d’Urgelh) on siguec bastit eth Castèth Nau, en Andorra, en Libia – on siguec bastida ua fortalesa qu’auie de deféner es passi dera Cerdanha. D’autes fortificacions deth Pirenèu Oriental sigueren Sordonia, Caucoliberis, Vulturavia, Clausurae, Roc d’Enclar (Andorra) e Aeso (Palhars).
Maugrat qu’encara non a estat descobèrta nat rèsta de fortificacion romana ena Val d’Aran dera epòca, segontes diuèrsi istoriadors – entre es quaus F. Xavier Hernández , ei de créder qu’era Val tanben joguèc un paper important entara defensa des Pirenèus coma plaça geoestrategica de dusau orde.
Arribe era guèra civiu romana
Es dramatics hèts passats dempús der an 406 en Empèri Roman sigueren importanti entà toti es abitants dera epòca. Tanben tàs aranesi. Es revòltes des bagaudes – trabalhadors ruraus que ja n’auien pro des imposti romans e dera vida qu’auien e que decidiguèren hèr ua revòlta dubèrta – ère totun solaments un des grani problèmes d’aqueri tempsi. Lèu començarie ua terribla guèrra civiu romana e dempús arribarien es barbars visigodi.
Justaments en aquera epòca es croniques parlen dera compra deth pas de diuèrses armades romanes as bagaudes en Alps. Era revòlta bagauda en tèrres occitanes e catalanes siguec des mès importantes e un des lòcs on mès demorèc. Serie logic pensar qu’es Pirenèus – e era Val d’Aran ei un des lòcs mès pòc assequibles des madeishi enquia tempsi modèrns – tanben serien pendent annades lòc de refugi de bagaudes e territòri conquista ara autoritat romana. Ath delà, es aranesi non auien auut nat simpatia pes romans ne quan arribèren ne ara – ei fòrça difícil créder qu’era populación rurau dera epòca parlèsse latin e atau qu’es romans serien encara consideradi un shinhau com forastèrs -.
En aguest contèxt arribèren notícies qu’en iuèrn de 406 er arriu Ren ère glaçat e diuèrses tribús germaniques (vandali, burgundi, alani e sueus) auien podut crosar era termièra romana deth nòrd. Eth panic s’espandiguèc pertot. Siguec tan gran qu’eth madeish gobernador dera província de Britania, eth general Constantin deishèc era província e se n’anèc entara Gàllia entà sauvar er Empèri. Eth sòn nòm serie, totun, pro coneishut, e temut pes aranesi.
E òc, pr’amor que dempús de desembarcar en Gàllia, Constantin s’autoproclamèc Emperaire – en aqueth moment ac ère Onori – e decidiguèc d’aucupar Itàlia. Mès diuèrses armades gesséren de Roma entà arrestar-lo. E ac poderen hèr. Constantin, en er 407 decidiguèc guardar cap a un aute lòc: se non podie marchar entà Itàlia o crosar es Alps, dempús d’assegurar era termièra nòrd, calie ara atacar era província mès fidel de Roma, era Tarraconense, plaçada entre er arriu Ebre e es Pirenèus.
En mai dera annada seguenta e dempús de considerar era ciutat occitana d’Arles com era sua naua capital, amassèc diuèrses coorts romanes e jos era direccion deth general Geronci, d’origina germanica, les amièc entàs Pirenèus.
Ena epòca, es visigòdi ja hège temps qu’auien arribat a un petit territòri situat enre Tolosa e Burdèus. Eren consideradi foederatae der Emperi e èren fòrça celèbres entara sua cavalheria. Pendent er estiu de 408 diuèrsi centenats de tropes de cavalheria visigòda s’auançèren entàs Pirenèus entà capturar es fortificacions d’Empuries, Libia, Andorra e Urgelh. Ei segur qu’en son camin crosèren tanben era Val d’Aran e Vetula (Vielha), un petit pòble damb centenats d’abitants que non podie aufrir nat resisténcia.
Eth contraatac des romans dera còsta
Totun, non tot ère encara perdut. Er emperaire Onori encara auie fòrça supòrts ena província dera Tarraconense pr’amor qu’ère dera dinastia des Teodosi, fondada per ancian emperaire roman ispan Teodosi eth Gran.
Atau, en diuèrses ciutats dera còsta (Dertosa, Tarraco e Barcino entre autes) era ciudadania romana demandèc ajuda mès non i auie nat armada romana en territòri en aqueth moment. Nat legion, nat coort. Era situación ère desesperada.
Desesperada mès encara podien deféner eri madeishi. Maugrat era paur, e maugrat eth panic, diuèrsi cosins der emperaire Onori, Didimus e Venarius organizèren ua armada pròpria damb esclavi e coloni des dues proprietats – les pagauen eri madeishi -. Dempús decidiren d’enviar-los entà arrestar era arribada dera armada der usurpador Constantin. O tanben era arribada des barbars des deth nòrd qu’auin crosat era termièra imperiau.
Es prumères tropes costanères romanes arribèren atau en Vetula, Libia e Empuries entara fin d’estiu. Es aranesi èren nerviosi, es notícies qu’arribauen des de Sant Bertran de Comenges non èren guaire bones. I auien armades alanes e sueves en tot eth territòri occitan. E era sua direccion èren es montanhes des Pirenèus. Es bagaudes contunhauen creant problèmes entara populacion en tot talhar es camins un còp e aute e es tropes mercenàries barbares der emperaire usurpador Constantin ja auien gessut de Tolosa entara còsta mediterranèa. Mès ara des de Tarraco solament arribaue ua petita armada d’esclavi e coloni entara luta. Podie auer salvacion ?
Era dessesperacion des aranesi siguec normau. Ère fòrça logica. Es tropes qu’auien arribat en Vetula aconselhèren as aranesi de cercar refugi en Castèth Nau, en Urgelh, fòrça mès ath sud. Era Val d’Aran non podie èster defenuda.
Era istòria, de còps, ei terrible. Non sabem exactaments çò que se passèc mès qu’ac podem arribar a imaginar. Ena tardor de 408 arribèc era cabalheria visigòda ena Val d’Aran – e tanben en Cerdanha e era còsta – e dempús arribèren es coorts romanes de Constantin. Era capacitat combatiua des tropes de Didimus e Veriatus ère fòrça baisha e dempús d’ua o dues petites batalhes es barbars e es romans de Constantin conquistèren lèu era Val d’Aran e tanben es auti passi en Pirenèus. Es camins entara còsta demorèren dubèrti.
En tot crosar era Val d’Aran eth hilh de Constantin, Constant, aguec ua grana discusion damb eth general Geronci. Volie deishar era custodia des fortificacions pirenenques as honoriaci – mercenaris barbars laguens dera armada romana de Constantin -. Geronci non volie e pr’açò siguec destituit. Un redusit grop de visigodi demorèc en Vetula enquiar an seguent mentre es tropes de Constantin prenien era direccion de Tarraco e Barcino.
Era Tarraconense siguec fidel ar emperaire Onori pendent tota era guèrra civiu romana, que demorèc enquia er an 411. Mès çò que siguec important entara Val d’Aran siguec qu’en seteme de 409 aqueri madeishi visigòdi qu’auien de custodiar era termièra per Constantin deishèren passar milèrs de sueus, vandali e alani que volien entrar en Ispania. Çò de madeish se passèc en Libia, Andorra e Empuries. Es barbars entrèren definitiuaments en Ispania e era istòria cambiarie lèu tà tostemp. Mès aguesta ja ei ua auta istòria, vertat ?
Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
