ER UNIVÈRS (8): ES ESTELES

Maugrat tot çò que pòt semblar es esteles non son etèrnes. Nèishen, se desvolòpen e, fin finau, morissen, e açò non ei tostemps coneishut per toti. E es umans ja èm capables d’observar eth sòn neishement, com càmbien d’estat e, a còps, tanben era sua mòrt. E tot pr’amor dera tecnologia mès modèrna, qu’ajude a confirmar que tot çò que i a en Univèrs (tanben aguest) neishec e bèth un dia tanben morirà.

Prumèr cau compréner com ei possible qu’es esteles – ja siguen nanes, mejanes o gigantes– an ua massa e densitat enòrmes. Çò de mès normau serie pensar que, pr’amor d’açò, s’enfonsen sus eres madeishes. Mès era sua temperatura intèrna ei tan nauta qu’eth movement des particules que i a laguens d’eres arrèste era fòrça dera gravetat. E era hònt principau entà cremar atau ei er idrogèn que, amassa damb er eli provòque ua energia gigantassa. E sonque quan era estela finís eth sòn pròpri idrogèn comence eth camin vèrs era extincion dera estela.

Tipes d’esteles

Lèu totes es esteles descorbides enquiara sigueren classades pr’amor dera sua lum e era sua color e mesures, massa e temperatura. E aguest classament da, ath còp, fases dera vida d’ua estela pr’amor de çò que son estades, son o son a man d’èster lèu. Entà classar es esteles es cercaires n’utilizèren ua pro coneishuda; era nòsta estela, eth Solei.

Atau, eth Solei ei çò qu’es scientifics consideren ua estela nana jauna. Es sues mesures serien, mès o mens, mejanes. Era sua color e mesures confirmen qu’ei ua estela que ja comencèc damb era fusion deth sòn pròpri idrogèn e pr’amor d’açò ara aurie ja caminat era mitat dera sua vida. Totun, encara demorarien apuprètz 10 miliards d’annades entara sua fin. Cap dangèr donques entath futur dera espècia umana pr’amor dera fin deth Solei. Mès ben es dangèrs vien dera pròpria espècia umana.

Diden qu’eth Solei ei ua estela nana jauna pr’amor que tanben n’i a d’autes que son fòrça mès granes que non eth Solei. Es esteles mès granes, totun, devòren lèu lèu eth sòn idrogèn e serien a man de morir (açò mesurat en temps universau e non uman). Atau, ua estela qu’ei enquia 30 còps mès grana qu’eth Solei pr’amor dera sua densitat poirie començar era sua extincion en sonque 6 milions d’annades. Ua estela qu’a ua densitat d’enquia 100 còps eth deth Solei finirie era sua vida encara mès lèu pr’amor que moriràn en mens d’un milion d’annades. Era sua lum blua, totun, ei fòrça mès visible que non era deth Solei pr’açò madeish.

Ath costat d’aguestes esteles i a esteles ròies supergigantes damb un diamètre que pòt arribar a èster enquia 1 000 còps eth deth Solei. Son esteles tanben fòrça evolucionades e era sua color e mesures tanben demòstren qu’era sua fin se produirà lèu. Ath sòn costat, es esteles de neutrons semblen ridicules pr’amor que sonque hèn apuprètz 30 quilomètres de diamètre. Totun, que son fòrça denses (10 miliards de tones per cada cm2); son es rèstes de supernòves o esteles qu’explosionèren non hè guaire.

Un shinhau menors qu’aguestes son es esteles gigantes ròies que, maugrat qu’es sues mesures tanben son gigantes, comparades damb es deth Solei, comencèren ja eth camin vèrs mesures mès e mès petites pr’amor que ja aurien començat era fusion intèrna deth sòn idrogèn, símbol clar deth son declivi)

Fin finau, es esteles nanes blanques serien en sòn darrièr capítol coma esteles particulars en Univèrs. Eth centre d’aguestes esteles comencèc ja a enfonsar-se sus eth madeish pr’amor que non a mès idrogèn laguens e eth sòn carbòni non pòt cremar pr’amor qu’era temperatura ja non ei pro nauta entà hè’c. Era sua lum ei enquia 1 000 còps mès flaca qu’era deth Solei. Totun, encara son fòrça denses e caudes.

Eth neishement des esteles

Era fòrça dera gravetat ei era responsabla deth neishement des esteles. Aguesta provòque tostemps era amassada deth gas que i a en es nebuloses der Univèrs. E pr’açò se pòt díder qu’es bromes gigantes de gas que i e entre es esteles en espaci son ua estela en poténcia. Totun, non ei ua lei matematica, pr’amor que i a nebuloses “escures” que, maugrat eth sòn gas, creen pogues esteles.

Es nebuloses son amassades d’esteles e gas. Bères ues son clares e d’autes escures. Es sues mesures poden arribar as 30 annades-lum o quate còps mès. Quan era fòrça dera gravetat provòque era union d’aguest gas ei quan poden nèisher es esteles primitiues pr’amor dera temperatura fòrça nauta que i a ath sòn torn e tanben laguens d’eres.

Eth gas formarà discs que criden mès e mès ara matèria que i a ath sòn torn. Quan aguesti discs son pro massius, er idrogèn e er eli qu’an, comencen a vier ua sòrta de plasma caud on es electrons seràn separadi des sòn atòms e començarà ua cadea de fusions termonuclears.

Açò pòt demorar enquia diuèrsi centeats de milèrs d’annades. Eth gas que non ei capturat poirà, dempús, dilhèu, èster eth còr d’ua futura planeta. Era massa des esteles tanben definís era sua vida. Esteles menors qu’eth Solei vien gigantes ròies. Eth Solei encara non arribèc ad aguest estadi. Quan açò se desvoloparà ena estela deth Sistèma Solar se pense qu’era temperatura dera superfícia dera Tèrra arribarà ben as 2 000ºC. Totun, açò sonque començarà a passar en 5 miliards d’annades  e alavetz ei segur que non i aurà cap espècia umana ena nòsta planeta.

Dempús era estela vierà mès e mès heireda e vierà, fin finau, ua nana nera. Quan era estela ja non pòt cremar eth sòn principau carburant, er idrogèn, començarà a cremar eth sòn carbòni e dempús eth sòn oxigen. Eth silici serà eth darrèr ingredient que cremarà abans dera fin definitiua dera sua energia. E era estela vierà ua supergiganta ròia abans d’explotar en forma de supernòva.

Aguesta supernòva, eth fenomèn mès visible der espaci, ei tanben ua naua hònt de vida entara creacion de naues esteles. Açò ei atau pr’amor qu’era matèria lançada per ua supernòva serà utilizada entara creacion de naues esteles. Er estadi finau des esteles donques, ei diferent segontes era sua massa; se son com eth Solei poden vier nanes blanques. Es mès granes poden vier ua supernòva e dempús o ben ua estela de neutrons o ben (suspresa!) un horat nere.

Es esteles neres, totun, se capturen dempús pro matèria, tanben poden vier horats neres, lòcs on era gravetat ei tan grana (se pòt díder qu’infinita) que pòt enquia deformar er espaci e eth temps que i a pròplèu. Era excepcion a tot açò son es esteles brunes, que non poden cremar arren pr’amor dera sua temperatura intèrna. E son fòrça rares, mès poirien èster tanben fòrça nombroses ath costat des esteles petites, un aute tipe d’estela que poirie arribar, segontes es darrèrs estudis hèts, a víuer enquia 100 miliards (e non milions) d’annades.

Un article de Christian Andreu*

*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.

Aguest article ei publicat gràcies a un acòrdi de cooperacion damb www.aranes.club, era pagina web entà apréner aranés de forma gratuita