ER UNIVÈRS (7): ERA MATÈRIA  

Conéisher un shinhau er Univèrs vò díder tanben qu’ei un espaci lèu infinit (entàs umans) plen d’esteles, planetes, nebuloses e dilhèu tanben grans espacis uedi. Tot açò ja siguec descorbit hè annades e aué es descorbiments d’ua naua planeta – que poirie auer vida – o ua estela estranha – se desvolopen lèu cada dia. Totun, qu’era majoritat dera matèria e energia der Univèrs ei desconeishuda. Tanben entàs madeishi cercaires.

Er Univèrs a galaxies e molons de galaxies que poirien arribar as 350 miliards de granes galaxies e un nombre fòrça mès naut se parlam de galaxies mejanes o nanes. Eth sòn nombre siguec estimat en tot amassar es diferentes observacions des madeishes des de 1950 enquiara actualitat.

Se er Univèrs a ua edat d’apuprètz 13,7 miliards d’annades ei logic pensar que, per exemple, es esteles observades aué per nosati, umans, son a 13,7 miliards d’annades de nosati pr’amor der espandiment der Univèrs. Totun, aquera resulta non ei ben ben atau pr’amor que çò que vedem ara hè milèrs e dilhèu milions d’annades qu’èren en aguest lòc. E contunhèc eth son camin.

Atau, cau estimar a trauèrs dera lum que recebem ena Tèrra qu’es esteles son segontes afirmen ua majoritat d’expèrts a 40 miliards d’annades-lum dera planeta blua. Açò ei es mès luenhanes, pr’amor que, segur que n’i a que son fòrça mès pròplèus. Ja auiem dit qu’es distàncies en Univèrs son relatiues.

Açò serie un hèt susprenent der Univèrs. Un aute serie era velocitat des galaxies quan viren. Se poirie pensar que, per exemple, es galaxies espiraus an un centre que vire fòrça mès rapid qu’es sòns braci. Totun, açò tanpòc ei atau pr’amor qu’es estudis mès recents confirmèren qu’era velocitat de virament – era fòrça motritz que provòque aguesta velocitat – ei constanta en centre mès tanben enes regions mès periferiques. Com ei açò possible ?

Dilhèu pr’amor que çò que bute es galaxies, es esteles e es molons de galaxies en sòn camin ei un tipe d’energia encara aué desconeishuda; era energia escura. E dilhèu pr’amor que – e açò segontes fòrça cercaires – es galaxies son caperades tanben d’un tipe de matèria non guaire comuna encara entàs umans; era matèria escura.

Ua matèria misteriosa

Segontes es darrèrs estudis, era matèria escura serie un tipe de matèria enquia 100 còps mès comuna en Univèrs que non era matèria “normau” que podem observar es umans. Dit d’ua auta manèra, era matèria escura serie er ingredient basic der Univèrs, comparada damb era matèria normau. Totun, era sua existéncia non a estat demostrada e donques açò ei, mès que mès, ua ipotèsi. Ua ipotèsi pro probable, totun.

A mès, era matèria escura – que non ère majoritària dempús deth Big Bang – serie ara mès comuna pr’amor deth pròpri espandiment der Univèrs. Mès non a estat encara trapada en er espèctre electromagnetic des cercaires. Çò que poderen descorbir – e confirmar – enquiara son es sues resultes gravitacionaus. Que serien gigantes.

Pr’amor qu’era matèria escura provocarie tanben era rotacion des granes galaxies e tanben qu’es esteles periferiques des galaxies semblèsse que viren mès rapides. Mès aqueres galaxies non serien en exterior des galaxies mès en centre des madeishes. Dificil de compréner, vertat ?

Eth còr des galaxies serie segontes açò caperat per matèria escura qu’es umans, totun, non poden descorbir. Sonque demorarie hè’c e demostrar era sua composicion. Pr’amor que serie hèta de planetes e esteles, o dilhèu cau crear ua naua fisica damb particules rares entà compréner de qué ei hèta aguesta matèria ?

Diuèrsi estudis confirmèren qu’era matèria escura serie hèta de particules diferentes des qu’a era matèria ordinària coneishuda enquia aué. Entà sajar d’explicar era sua composicion – e açò ei encara fòrça polemic laguens dera comunautat scientifica – es cercaires afirmen que poirie èster hèta de particules com es neutralinos (damb supersimetria), o dilhèu neutrinos (damb ua massa fòrça magra)), bosons de Higgs (que dan era sua massa a d’autes particules) o encara gravitons (arresponsables dera gravetat).

N’i a, fin finau, qu’afirmen qu’a part dera nomentada matèria escura poirie correspóner as planetes, esteles de neutrons, nanes blanques e brunes e horats neres. Totun, açò non siguec encara jamès demostrat maugrat es estudis des cercaires un dia e un aute entà sajar de trapar aguest tipe de matèria misteriosa der Univèrs.

Era energia escura

Se era matèria escura ei çò que forme era majoritat der Univèrs, era energia escura ne serie eth sòn motor. Siguec coneishuda pr’amor dera acceleracion der espandiment der Univèrs. Enquia non hè guarie se pensaue qu’aguesta velocitat d’espandiment auie estat permanenta des deth Big bang. Mès dempús de 4 miliards d’annades d’existéncia der Univèrs aguesta velocitat accelerèc.

Des dera decada de 1990 es cercaires comencèren a pensar qu’era lum que lançauen es supernòves ère mens fòrta pr’amor d’ua energia desconeishuda contrària ara fòrça dera gravetat: era energia escura.

Aguest tipe d’energia serie ipoteticaments ua energia qu’aurie un 70% dera densitat de tota energia universau. Totun, non podec èster encara desmostrada scientificaments. Mès que i a de mès en mès cercaires que suspècten qu’ei era energia der espaci.

Entà sajar d’explicar aguesta energia se pòt utilizar era celèbra Teoria des Còrdes. Que confirmarie era existència des matèries e energies escures: es particules der Univèrs son longues, com hius, e es sues vibracions provoquen eth movement universau. Atau, es particules escures dera matèria escura ne serien era resulta quan aguesti hius se mò’n. E eth chòc entre es madeishes provocarie es vibracions d’aguesti hius: totun, era Teoria des Còrdes non podec tanpòc èster demostrada e pr’açò era energia escura e era matèria escura demoren encara aué, sonque ua ipotèsi non demostrada.

Segontes aguesta teoria, es particules der Univèrs formen era estructura der espaci-temps laguens deth madeish e era energia escura aurie mès fòrça encara qu’era fòrça dera gravetat. Ua des particules clau entà provoca’c serie eth graviton.

Era cosmologia ei encara aué ua sciéncia joena, fòrça joena. E sage de conéisher er Univèrs damb teories com era Teoria de Còrdes, era matèria escura o eth graviton. Mès açò son encara ipotèsis. Cau encara estudiar er Univèrs pendent annades entà èster pròplèus dera vertat universau. E ei totauments normau eth nòste desconeishement actuau. Pr’amor qu’ei ua sciéncia fòrça joena, com era nòsta espècia en Univèrs.

Un article de Christian Andreu*

*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.

Aguest article ei publicat gràcies a un acòrdi de cooperacion damb www.aranes.club, era pagina web entà apréner aranés de forma gratuita