ER UNIVÈRS (25) : ERA VIOLÉNCIA

Era violéncia ei, maugrat tot çò que se pòt pensar, ua caracteristica basica der Univèrs. Dit d’ua auta manèra, e maugrat qu’era prumèra idèa qu’auem der Univèrs ei qu’ei un lòc a on tot demore tranquil pendent milions e milions d’annades, era sciéncia actuau confirmèc qu’er Univèrs ei un lòc violent, e fòrça violent, e que non ei bric estatic.

En Univèrs i a cambiaments d’energia e de matèria entre es galaxies, es esteles e es planetes lèu cada ora. E aguest bescambiament d’energia e matèria se produsís pr’amor dera violéncia que i a en Univèrs ; esteles que se mingen d’autes esteles, galaxies que devòren galaxies, tustarrades entre planetes e meteòrs, entre esteles de neutrons, era fusion de mès d’un horat nere… era patz en Univèrs non existís e ei un lòc on es nivèus de violéncia son fòrça nauti, maugrat çò que pensam.

Atau, viatjar en espaci, se podem hè’c bèth dia, serà un prèzhèt perilhós, pr’amor deth naut nivèu de violéncia que i a en Univèrs. Aguesta idèa, totun, ei ua naua idèa dera comunautat scientifica des nòsti dies.

Enquia qu’auem començat a descorbir un shinhau se com ère er Univèrs, non n’auíem cap idèa. Dempús auem, pendent un periòde de temps que se situarie entre es sègles XIXen e XXIau, qu’er Univèrs ère un lòc plan tranquil e qu’arren s’i demoraue. Aué se sap qu’açò non ei bric atau.

Sabem que i a un sense nombre de sistèmes planetaris ath torn des esteles. E sabem com se formen damb chòcs entre aqueres qu’an coma resulta era expulsion de bères ues d’aguestes planetes en dehòra d’aguesti sistèmes estelars. Mès encara se aguest sistèma ei binari, çò que vò díder que i an, aumens, dues esteles. Que pòden, dilhèu, chocar bèth dia entre eres e dempús fusionar-se en ua estela mès grana o crear un horat nere.

Aguest prètzhèt se desvolòpe soent quan es esteles non an era madeisha densitat ne massa. E tanben ei fòrça abituau qu’era mès grana devòre era auta entà hèr-se mès grana. Mès qu’era estapa finau des esteles pòt èster ben ua explosion susprenenta, coma ua supernòva.

Un tipe especiau d’esteles son es esteles de neutrons, que son ues des esteles mès denses que i a en Univèrs. Qué vò díder açò ?, qu’era sua densitat pòt arténher ben es 300 milions de tones per cada centimètre cubic. Açò ei com méter tota era populacion dera planeta blua en un dat. E es esteles de neutrons son coneishudes pr’amor que chuquen era matèria mès tanben era energia des esteles vesines, com se sigueren parasites.

Damb mès e mès matèria laguens ua estela de neutrons, era gravetat dera madeisha pòt arribar a ua velocitat de mès de 100.000 quilomètres per segon. E era sua temperatura pòt arribar plan as 100 milions de grads.

Era fin d’ua estela de neutrons pòt vier a trauès d’un horat nere. Aué ei coneishut qu’aguesti son bèri uns des cossi en Univèrs mès violents e destructiui ; pòden chucar era matèria mès tanben era energia de toti es planetes e esteles vesines. Enquia era sua lum. E non ei important se era estela ei petita o grana, com ua estela giganta blua. Non pòt hèr arren dauant d’un horat nere.

Sense arribar ad aguesti casi extrèmi d’objèctes violents en Univèrs cau rebrembar qu’es planetes tanben chòquen soent damb d’autes planetes. Qué, se non, son es milions d’asteròides deth cinturon de Kuiper ? – ua anciana planeta que i auie en Sistèma Solar -. E qué ei era Lua senon eth resultat d’un terrible chòc entre era Tèrra e Mart ? E çò de madeish se produsís cada dia entre es galaxies. Volètz mès espròves d’aguesta violéncia en Univèrs ?

I a horats neres comuns e tanben i a horats neres gigants que son eth resultat dera fusion de mès d’un horat nere mès « petit ». Normauments son en centre des galaxies – ena nòsta tanben – e an de besonh « minjar» ua quantitat d’energia semblanta ara d’un objècte espaciau diuèrsi còps mès gran qu’eth Solei. E devòren tota era energia e tanben era matèria des esteles vesines. Que pòden plan morir pr’amor d’aqueri.

Violéncia per tot e tostemps

En Univèrs i a objèctes espaciaus que creen es ondades gamma – emissions d’energia gigantasses – e que demoren a milions d’annades-lum de nosati. E era sua origina encara aué ei desconeishuda. Tanben i an es emissions d’arrais-x, que poirien èster eth resultat deth chòc des dues esteles de neutrons. E i a era mòrt – fòrça comuna – des esteles, damb ua supernòva o ua ipernòva – encara mès grana -.

Tot açò en çò que tòque as fenomèns comprenuts per nosati aué. Mès que i a encara fòrça fenomèns violents que non sabem se perqué se passen. Un d’aguesti ei eth des cambiaments en espaci-temps. Aguest qu’ei un des fenomèns que i a en Univèrs mès complèxes – entà non díder malaisits de compréner- dera sciéncia actuau e que sonque pòt èster explicat damb era ajuda de teories tanben fòrça complèxes der Univèrs, com era teoria quantica o encara era Teoria des Còrdes.

Aué sabem que quan se trapen dus esteles de neutrons o dilhèu dus horats neres se produsissen ondades de gravetat en çò que poiríem nomentar eth continu espaciau-temporau. Segontes Einstein aguestes ondulacions an ua velocitat semblanta ara velocitat dera lum. E quan arriben aguestes ondades de gravetat tot açò que i demore laguens se deforme, tanben er espaci e eth temps. Atau, ben poirie èster qu’eth pas d’aguest tipe d’ondades produsiguesse un espaci mès long – de çò qu’ei abituau o normau –e, per contra, un temps mès redusit. Que n’ei entà víer lhòco, vertat ?

Es ondades gravitacionaus non son ua ipotèsi. Siguèren demostrades scientificaments en 1993. E açò que, directament non auem podut jamès observar-les. Era sua preséncia siguec confirmada com se desvolòpe tant en astronomia e cosmologia, indirèctament. Mès son reaus e es sòns efèctes tanben.

Des deth madeish neishement der Univèrs damb eth Big bang e era Prumèra Grana Explosion Universau, er Univèrs demostrèc qu’ei un lòc plan violent. Es esteles e es planetes, ath long deth sòn neishement, vida e mòrt ac demòstren cada dia. Es esteles mès tanben es galaxies semblarien mèslèu predators ena savana que vòlen devorar es ervibòrs que non cossi celestiaus pacifics.

Era guèrra entre planetes, comètes, meteòrs, esteles, galaxies o encara molons e supermolons de galaxies ei reau e se desvolòpe tostemps des qu’er Univèrs ei Univèrs. Gésser dera nòsta planeta blua, de casa nòsta, serà un dia un prètzhèt perilhós. Pr’amor dera violéncia der Univèrs.

Mès açò non deu arrestar era exploracion espaciau ne era conquista d’autes planetes o galaxies. Non auíem pòur quan gessérem d’Africa e encara non èrem era nòsta espècia, hè milions d’annades. Mens pòur cau auer ara qu’auem ua fòrça nauta tecnologia e èm pròp dera immortalitat.

Un article de Christian Andreu*

*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.

Aguest article ei publicat gràcies a un acòrdi de cooperacion damb www.aranes.club, era pagina web entà apréner aranés de forma gratuita