Eth concèpte de Big Bang e Gran Espandiment o encara era Prumèra Explosion Universau der Univèrs ei encara aué mau comprenut pera majoritat de nosati. Pr’amor que se pense que i auec ua Grana Explosion pendent eth començament prumèr der Univèrs toti pensam tanben qu’abans non i auie espaci ne matèria pr’amor qu’aguesti sonque se formèren dempús deth Big Bang.
Mès açò non ei ben ben atau pr’amor que – e açò ei fòrça mès malaisit de compréner – er espaci existic tostemps, abans deth Big Bang e tot. E com ei açò possible ? Era sciéncia actuau non da responses faciles e, peth moment, sajar de compréner qué i auie abans deth Big Bang der Univèrs ei un hèt que mès cau deishar sens responsa, pr’amor que non guaires scientifics dera planeta poirien aué respóner aguesta qüestion.
Atau, dilhèu cadun pòt imaginar que non i auie arren o dilhèu i auie tot. Aguesta darrera idèa o concèpte qu’ei mès associada damb era idèa de divinitat que non deu èster contrària ara dera sciéncia. Cadun pòt imaginar tot çò que vò. Pr’amor qu’encara non i a cap teoria definitiva sus açò. E eth moment anterior e enquia es prumèrs segons deth Big Bang demoraràn en mistèri. Abans deth Big Bang er espaci e temps que coneishem èren diferents. E eth pròpri Big Bang non siguec un moment deth començament d’arren. E açò ja ei mès ua afirmacion filosofica que scientifica. E podem nosati, umans compréner açò ?
Era sciéncia actuau
Segontes eth nivèu dera sciéncia actuau sonque podem díder que non i auie espaci abans deth Big Bang. Aumens com ei coneishut per nosati aué. Pr’amor que quan i auec eth Big Bang er espaci neishec per tot ath madeish còp. E açò tanben ei un concepte dificil de compréner. A mès, era edat de Planck, que serie era prumèra edat universau dempús deth Big Bang ei aué sonque ua termièra deth nòste coneishement e non ua termièra fisica. Era sciéncia actuau non pòt desvolopar arren mès pr’amor que i a encara un gran problèma: que cau amassar era teoria dera relativitat d’Einstein e era Teoria Quantica. E açò non passèc encara.
Damb eth Big Bang, e açò ac podem díder, er Univèrs comencèc a espandir-se e passèc dera Edat de Planck (10–43 segons) ara Edat des particules (10–38 segons) enquiara edat dera Sintèsi des Nuclèus (0,0001 segons) e encara ara Edat des Nuclèus, que demorèc enquias prumères 380 000 annades dera istòria der Univèrs. Totes aguestes rapides edats passèren lèu lèu quan es quate fòrces dera natura, çò ei era fòrça dera gravetat, era fòrça nucleara fòrta, era fòrça nucleara flaca e era fòrça electromagnetica, se separèren. E se produsic er espandiment der Univèrs.
Totun, aguesti prumèrs moments deth neishement der Univèrs son mès teorics que non demostradi, pr’amor qu’es umans non poderen auer jamès cap espròva scientifica d’aqueres edats. Era rason ei simple; es òmes sonque poden auer espròves, aué, de tot açò des deth neishement dera lum (pr’amor qu’ei demorada en registre fossil. Mès non abans, pr’amor que non ne son demoradi registres fossils pr’amor qu’era lum encara non auie neishut.
En aquera loenhana epòca der Univèrs (hè apuprètz 13 700 milions d’annades) aguest ère encara ua sopa cauda de matèria mès tanben d’antimatèria, damb quarks e antiquarks, electrons e antielectrons, neutrins e antineutrins. Òm imagine tot açò pr’amor dera teoria d’Einstein E=mc2 e pr’amor qu’en aguesta era energia ei egala era matèria. E donques se aguesta teoria òc que siguec demostrada hè temps, se i auie energia tanben i auie matèria.
Comencèc alavetz ua espècia de guèrra (se podem dide’c atau pr’amor qu’ei ua definicion pro complèxa) entre era matèria e era antimatèria en tot er Univèrs. Es quarks s’amassèren cada tres entà formar, per exemple, protons o neutrons. Que formarien dempús es atòms. E, fin finau, era matèria guanhèc aquera espècia de guèrra fisica contra era antimatèria e conquistèc er Univèrs. Qu’ei atau aué pr’amor d’aquera victòria. Ua victòria estranha tanben, pr’amor qu’aué encara òm pense que i a antimatèria en Univèrs mès non guaire ( e er òme encara sage aué de trapar-la).
Un segon dempús
Lèu era temperatura der Univèrs venguec mès heireda e demorèc en sonque un miliard de grads. Damb açò comencèren a formar-se atòms mès complèxes qu’èr atòm d’idrogèn: e eth deutèri damb un aute proton formèren eth triti que, damb un aute proton, provoquèc eth neishement der eli, eth dusau element mès comun der Univèrs, damb er idrogèn (25% e 75%). Tot açò demorèc sonque apuprètz 15 minutes. Dempús neisheràn es prumères esteles, era lum e es prumères (e fòrça primitiues) galàxies en espaci universau.
Atau, eth veritable moment deth Big Bang, eth neishement der Univèrs que contunhe en tot accelerar eth sòn espandiment encara aué, demore encara aué mès un concepte mès pensat que non com un hèt scientific. E açò per dues causes; enquiath neishement dera lum, que passèc apuprètz hè 380 000 annades dempús deth pròpri Big bang ( e que formarie mès part dera istòria o se voletz dera Preïstòria der Univèrs e non deth pròpri Big Bang, es scientifics non poderen encara enregistrar ne trapar arren. E tanben i a era termièra dera edat de Planck der Univèrs. Que tanben ei mès un concepte qu’un hèt reau.
Quan nèish era lum en Univèrs ei quan es scientifics comencen a trapar registres fossils dera madeisha e tanben ei quan poden començar a definir era istòria reau der Univèrs que, segontes bèri uns scientifics, un dia tornarà a concentrar-se en madeish lòc e dera madeisha manèra que quan se debanèc eth Big Bang. E qué passarà alavetz ? desapareisherà era matèria, er espaci e eth temps un aute còp ? Cap scientific aué ei pro valent entà dar ua responsa ad açò…
Un article de Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
Aguest article ei publicat gràcies a un acòrdi de cooperacion damb www.aranes.club, era pagina web entà apréner aranés de forma gratuita
