Tuadors expèrts, los conquistadors espanhòls, menats pels aventurièrs Hernando Cortés e Francisco Pizarro, boquèron los pòbles de Mexic e Peró, escrasant doas civilisacions entièras – l’asteca e l’inca – en qualquas setmanas! Los conquistadors portavan ab eles un capitalisme rural, e l’esclavatge tanben. Baptisèron, redusiguèron en esclavatge, e tuèron. En las Índias de l’Oèst las ilhas espanhòlas d’Ispaniola e Cuba recebián las naus plenas d’esclaus africans innombrables e destinats de trabalhar sus las plantacions de sucre. Las islhas contrarotladas pels angleses e pels franceses seguissián, e lo Portugal contrarotlava lo Brasil.
En plen sègle XVIIIen seriá vist un fenomèn plan bijarre. Los jesuitas de Paraguai se trobavan plan independants de lor ordre europèu. Establiguèron una comunautat utopica d’esclaus escapats e d’indigènas, protegits per un nombre de jesuitas opausats a las condicions sus las grandas plantacions. D’autras comunautats jesuitas foguèron establidas.
Cultivèron lo tè, d’una qualitat talament superba, qu’atiravan plan de clients, sobretot los mercadièrs olandeses. Geloses e envejoses, los plantaires espanhòls, ansin que los portugueses, faguèron una crida al rei de las Espanhas, que mandèt una armada per destruire las comunautats jesuitas. Totes los jesuitas foguèron tuats, e los esclaus retornats a lor mèstres.
Los mercadièrs espanhols, angleses e olandeses cerquèron tanben las especias de las Índias Orientalas. La Companhiá Olandesa de las Índias Orientalas e la Companhiá Anglesa (mai tard Britanica) de las Índias Orientalas foguèron establidas per aquestes capitalistas per protegir lors intereses ab lo sosten de lors govèrns. L’Estat espanhòl sasiguèt las Ilhas filipinas, mas son progrés foguèt arrestat en facia del Japon.
Lo Japon èra una societat militara excepcionala de barons feudals (daimyo) e lors vassals (samurai). Una armada europèa de l’epòca, mesme aquela dels conquistadors, seriá estada obliterada s’aviá assajat d’atacar lo Japon. Los daimyo èran pasmens, al sègle XVIen, mesclats dins las guèrras civilas. Lavetz, los Europèus assajèron una estrategia diferenta. Los missionaires foguèron introduchs dins las còrts dels daimyo. Los daimyo se batián per la posicion del Shogun – generalissim de tot lo Japon.
Se om poguèsse convertir los daimyo a la religion crestiana, om contrarotlariá lo país pels missionaires, sobretot los de Portugal o de l’Estat espanhòl. Aquestes Europèus poirián lavetz sasir lo Japon – un Japon crestianisat – per lòrs govèrns. Laissarián los samurai lo far per eles! Pasmens, al chagrin dels Europèus, lo venceire dins las guèrras civilas foguèt un daimyo plan anti-crestian. Los missionaires foguèron expulsats e lors convèrts japoneses foguèron crucificats. Lo Japon, lo pòrt de Nagasaki solet laissat dubrir pels mercadièrs olandeses e chineses, se copèt e s’isolèt de la rèsta del mond.
Se regaudissent de 250 annadas de patz, sota lo sistèma feudal dels Tokugawa, lo Japon produsiriá pendent aquela epoca plan d’acomplissaments de literatura, de teatre, de musica e de l’art. Quant al mond defòra, aquel subissiá los assauts dels aventurièrs de capitalisme europèu! (Veire Lafcadio Hearn, “Lo Japon: un assag d’interpretacion”, e sos autres obratges sul Japon).
Los conquistadors subissián tanben las desfachas al continent nòrd-american, gràcias as apaches. Los apaches utilisavan l’introduccion pels espanhòls dels cavals per s’organisar eles-meteisses en batalhons de cavaleriá. Atal combatèron los conquistadors e los desfachèron.
Isabel I e la Moscovia
Interessants son los esfòrces de la reina anglesa Isabel I d’establir las relacions mercadièras ab la Moscovia (la Russia). Mesme considerat foguèt un maridatge ab lo prince de Moscou.
Constantinople aviá tombat as turcs en 1453 e una sorre del darrièr emperaire bizantin se fugiguèt en Russia e se maridèt ab lo prince de Moscou. Mai tard, lo darrièr prince de la dinastiá Rurik, Ivan IV, adoptèt lo titòl “Tsar”, aprèp “Cesar”, afin de soslinhar lo fach que lo Moscou se consideravá la “tresena Roma”, e son prince lo descendant dirècte dels emperaires romans.
Las naus anglesas assajavan navigar la rota artica a la Russia. Un gentilome rus devenguèt mesme cortièr d’Isabel en Anglatèrra. Las relacions diplomaticas contunhavan zelosament pendent la renha breva de Boris Godunov.
La Glêisa orientala aviá gaire cambiada despuèi lo sègle Xen, quand lo prince de Kiev aviá adoptat lo crestianisme. Los angleses amavan imaginar la Moscovia coma lor aligat contra lo “papisme.”
Al sègle XVIIen la Russia seriá la scena d’una granda revòlta paisana menada per Stepan Razin, immortalisat pel musician del sègle XXen, Dmitri Shostakovich, dins son poèma musical d’aquel nom.
Anthony Walker*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
