La diferéncia entre la poesia femenina e la masculina pendent l’epòca dels trobadors dins l’istòria posteriora es estada totjorn la meteissa que dins la literatura generala o la sciéncia: çò es paucas òbras son demoradas pr’amor que la valor que los cronicaires, puèi, an donat a aquelas èra lo miralh d’una societat machista qu’aimava pas çò que podiá far una femna. Aital, mai de cinc-cents trobadors an demorat a travèrs los sègles e solament quaranta trobairitz an laissat la sieuna òbra per la posteritat. E benlèu una de las mens conegudas, Azalaís de Porcairagas es pas pr’aquò una poetessa amb mens valor. Tot çò de contrari.
Azalaís de Porcairagas foguèt una trobairitz lengadociana de la segonda meitat del sègle XIIen, çò es benlèu de las primièras. Es pas coneguda l’annada de la sieuna naissença ne la de la sieuna mòrt. Lo solet poèma atribuit a Azalaís, Ar em al freg temps vengut, es restacat amb la mòrt de Gui Guerrejat, fraire de Guilhèm VII de Monpelhièr, en l’an 1178, çò que dona una idèa de l’epòca que visquèt.
Totun, aquela informacion es benlèu marrida, pr’amor que los estudioses dels trobadors e las trobairitz encara uèi discutisson prigondament qui foguèt aquela trobairitz que laissèt un subrebèl poèma d’amor en 1178 e se aquel parla vertadierament de Gui Guerrejat o d’un autre. E la causa de tot aquò demòra en la pichona relacion que la Vida de la persona e òbra d’Azalaís descriguèt: “Si fo de l’encontrada de Monpeslher, gentils dómna et ensenhada. Et enamorèt d’en Gui Guerrejat […] E la dómna si sabia trobar et fez mantas bonas cansós”.
Nascuda al vilatge de Portiranhas
Son paucas las informacions que los recercaires son d’acòrd sus la vida e òbra d’Azalaís. Una d’elas es que, de segur, èra nascuda al vilatge de Portiranhas, entremièg Besièrs (12 Km) e Agde ( 14 Km ) e que lo vilatge a l’epòca aperteniá al territòri de Gui e la sieuna familha.
Lo mistèri de la sieuna possible òbra – que podiá èsser estada encara mai granda segon la pròpria Vida – es tan esmovent coma lo poèma que l’istòria a conservat. La descripcion de son estat d’ànim es l’inici de la canson e la belesa de sas paraulas mai que sincèra:
Are m al freg temps vengut,
Que’l gèls e’l nèus e la fanha,
E l’aucelet estàn mut,
Qu’us de chantar non s’afranha […]
Tant ai lo còr deceubut
Per qu’ieu soi a totz extraña.
Pauc cha pauc, aprés descobrir que n’Azalaís es enamorada atanben descobrirem quala es la causa fatala de son amor, çò es qui es l’òme qu’aima e se son amor es correspondut.
En tot arribar a aquel ponch es quora comença la discussion dels cercaires. Qualqu’unes dison que lo poèma parla de la mòrt d’un autre grand trobador, Rambaud d’Aurenja. La discussion demorèt d’annadas, amb d’afirmacions d’autors coma Pèire Bec, o Otto Schultz e encara mai Sakari. Cossí es possible parlar d’una femna enamorada d’un cavalièr nomentat Gui Guerrejat e qu’un poèma aital –segon mai d’un autor – foguèsse dedicat a un autre trobador de nom Rambaud d’Aurenja? Las paraulas d’Azalaís tòrnan èsser esmoventas:
Dòmna met mout mal d’amor
Que ab ric òme plaideja
Ab plus aut de vavassor
E s’il o fai, il foleja;
Car çò ditz òm en Velai
Que ges per ricor no vai,
E dòmna que n’es chausida
En tenc per envilanida.
Serà tornarmai Sakari que negarà lo dich de Velai e metrà un pauc de lutz a sas paraulas: Azalaís es enamorada d’un òme de nauta condicion sociala (mai nauta qu’un baron –vavassor-) e qu’aquò solament pòt menar de problèmas a una femna de condicion mai baissa. Amb aquò se compren qu’Azalaís es dos còps malurosa a l’epòca: de primièr es femna e los òmes valoran gaire la sieuna òbra. Puèi, de condicion umila e aquò li dòna encara mai problèmas en tot çò que tòca a l’amor. Mas benlèu tanben mai d’umanitat.
Un patiment prigond e larg
Un dels estudioses mai celèbres de la poesia trobadoresca occitana e sa civilizacion poetica, lo catalan Martí de Riquer, es estada la persona qu’a donat mai lutz a aquela chanson. Las contradiccions sus l’òme qu’Azalaís èra enamorada son finidas e la partida finala de la canson reflectís un desespèr amorós e una dolor que solament pòt aver una rason: l’enamorat es mòrt.
Aital Azalaís ditz adieu a son enamorat, Rambaut d’Aurenja, aprés donar lutz a sa figura: a Dieu comanda Bèl Esgar, lo castèl ont demorèt e moriguèt Rambaud d’Aurenja. E atanben la ciutat d’Aurenja e Glorièt’ (l’ancian palais dels princes d’Aurenja), e’l Caslar (lo castèl) e tanplan lo senhor de Proenza – que segon Sakari poiriá èsser Raimon V de Tolosa mas que segon Martí de Riquer poirá èsser n’Anfós I, marqués de Provença e comte de Barcelona e qu’aguèt una relacion tanben prigonda amb lo trobador d’Aurenja-.
Celui perdiei qu’a ma vida,
E’n serai totz jorns marida.
Joglar que aveètz còr gai,
Vèrs Narbona portatz lai
Ma Chandon ab la denida
Leia n Jòis e Jovents guida.
Son de paraulas d’una trobairitz ja pas tan misteriosa qu’escriguèt sus un sentiment que centenats de generacions patiguèron abans qu’ela e que centenats puèi o tornaràn far. Es una istòria que va mai enlà encara del quite amor. Es un amor malurós, que benlèu foguèt secrèt, entre una trobairitz , femna de condicion sociala mai baissa, e una trobador de nauta condicion sociala. Mas es un amor que benlèu foguèt, maugrat secrèt, urós e que donèt d’annadas de bonur a la parelha de Porcairagas e d’Aurenja. Mas que finiguèt, sul còp, e laissèt una tristesa insuperabla a la trobairitz que ja solamente podiá dire adieu a aquela – benlèu la melhor – etapa de sa vida.
Çò que se debanèt amb Azalaís puèi, es tornarmai desconegut en l’istòria de la poesia trobadoresca occitana de l’epòca. L’istòria tornèt balhar un ombra sus la sieuna vida e fachs. E aquò foguèt benlèu fach volontariament per d’òmes de l’epòca- sauvèt aquela canson una femna ? –e d’autras posterioras. Benlèu Azalaís maridèt e aguèt filhs e filhas amb un òme de sa condicion. E benlèu moriguèt doçament vièlha, fòrça vièlha, dins un ostal del Lengadòc o prèp d’aquel.
Mas çò de mai important que se debanèt en sa vida, l’amor qu’aguèt amb lo trobador Rambaud d’Aurenja, es, ironicament, çò que solament l’istòria dels òmes a volgut laissar per la posteritat – coma se la mencion – pas explicita – del trobador d’Aurenja aguèsse pogut donar encara mai importància al trobador.
Ironia totala pr’amor que lo poèma, la canson que l’istòria a conservat d’aquela trobairitz misteriosa, Azalaís de Porcairagas, parla, precisament, de son sentiment coma femna, de los problèmas que patiguèt per aver un amor pas corrècte – segon las condicions socialas de l’epòca – e cossí finiguèt en tot laissar un void mas atanben un remembre que l’empliriá totjorn mai coma trobairitz mas tanplan coma femna. Aquelas paraulas esmoventas de son poèma ne son encara, uèi lo jorn, un bèl testimòni.
Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.