La vila de Pau qu’ei la capitala deu Bearn gascon. Lo gentilici qu’ei palés -esa, palenc -a o paulin,-a . L’escut de la vila representa los paus qui son supausats batejar la vila e un paon prononciat coma «Pau» en bearnés. Lo brèç d’Enric III de Navarra (IV de França), ua carapaça de tartuga qu’ei en cap de l’escut.
Las formas mei ancianas deu nom de la vila que son Castrum de Pado, en 1154 (Carta de Barcelona;), Palum, en 1286, Pau, en 1385, Lo pont de Pau, en 1484, Sant Martii de Pau, en 1488. Lo nom que vieneré d’un tipe preïndoeuropèu *pal-, deu sens de «montanha arrocosa ; la forma que seré palum, analòga au latin palus, « pau »
Per Miquèu Grosclaude, que’s cau mauhidar deus blasons e la preséncia d’un paon que non a pas cap valor toponimica. D’autes, com Vastin Lespin, qu’an supausat que i averé ua palencada, donc paus, au torn deu castèth; mei lo mot que seré au plurau. Pau que vien meilèu d’ua arrasic preïndoeuropèa *pal o *bal e lo sens que seré «ròc escarpat».
Pendent los purmèrs sègles, l’istòria paulina que’s con·hon dab l’istòria deu son castèth, bastit peus vescomtes de Bearn entà contrarotlar lo güà suu gave e los sons paus e bategèn la futura ciutat. Gaston Fèbus qu’ahortí la hortalessa dens lo son saunei de bastir un Estat pirenenc.
D’aqueth temps, totun, la vila qu’èra pas guaire grana e la capitala bearnesa qu’èra Ortès. Dab Enric II de Labrit (1464), Pau que vadó capitala deu Reiaume de Navarra e lo castèth que ho modernizat entà arcuélher la navèra cort reiau. Dens aqueth castèth de Pau que vadore lo Noste Enric, futur rei de França. En 1620, lo Bearn siguec conquistat per França.
Lo passatge de l’armada anglesa de Wellington que marquè lo començament de l’establiment d’ua comunautat britanica en la vila. Aquesta comunautat hèra rica qu’adaptè la ciutat au son biais de víver modèrne en favorizant la bastison deu Baloard deus Pirenèus, deu casinò e deu purmèr gòlf bastit suu continent europèu. Au començament deu sègle XX, la vila qu’encoratgè los hrairs Wright a apitar a Pau la purmèra escòla d’aviacion deu món. Se en 1.793 aviá ua populacion de sonque 8.756 abitants en 2010 ja n’èran 82.776.
Pau ei ua vila de frontièra, situada a sonque un centeat de quilomètres de l’ocean Atlantic e 50 km deus Pirenèus. L’estat espanhòu tanben ei a sonque 50 km. Los camins naturaus per i arrivar son a travèrs deth Còth de Portalet (1.794 m de nautor) o a travèrs deth Còth de Somport (1.631 m). La vila ei a 200 mètres sus lo nivèl de la mar. Los principals arrius e afluents son Gave, Luy, Ousse e Uzan.
Lo paisatge que se pòt véder dempuèi Pau qu’ei estonant. Arriba als 100 quilomètres. De vilas pròchas son Tarba (25 km), Ortès (40) e Lac. La vila a un aeropòrt, tren e autopista. La sua indústria principau qu’ei lo gas, la lan e la metallurgia.
Ua situacion estratategica
Pau que’s situa donc dens ua situacion clau enter la montanha e la vath. Dinc a l’epòca lo territòri qu’estó ua lana (paluns) gigantesca. Totun, las prumèras rèstas de la vila que son dejà deu sègle XII . Alavetz los senhors de Bearn i bastín un castèth entà susvelhar lo gà de Gave. Que’s cred que la majoritat deus abitants de la vila dens aquera epòca èran d’Aussau.
La vila que vienó plan celèbra au sègle XVI pr’amor que i neishó lo futur rei de França Enric IVn (IIIn de Navarra). Dinc ad aquera epòca, Pau qu’èra estat lo capdulh de Navarra, un país independent de França. Totun, l’independéncia de Bearn finí en 1620 quan l’armada francesa envadí lo país e qu’ac convertí en ua província mei . Pendent lo sègle XIX la vila qu’avó ua hòrta influéncia anglesa pr’amor de los visitants anglés que i avèva.
Uei e despuish la fin deu sègle XX Pau a ua economia basada en l’industria aeronautica mes tanben petrochimia. Las prumèras montanhas deus Pirenèus que son a solament 25 km e entà arrivar a la còsta que cau har haut o baish 110 km. Las montanhas mei pròchas de la vila a l’entorn de la vath de Gave de Pau en direccion sud n’an pas guaire mei de 400 mètres de hautor. Au nòrd de la vila, per contra, que i a un territòri de lanas.
Cau soslinhar que Pau estó bastida dab ua orientacion nòrd-sud pr’amor de l’arriu Gave e la vath on i a la ciutat. Acerà que i a tanben lo gà de Pau que pòt estar plan mauaisit de crotzar se i a hèra aiga. La vegetacion deu lòc qu’ei estonanta. La superficia totau de la comuna de Pau qu’ei 3.151 h.
Lo climat de Pau qu’ei de montanha. Qué plò mei de 1.200 mm(qu’an pendent totas las sasons e los ivèrns que son plan dolçes e los vent pas guaire hòrts. Dinc a l’an 2.000 la temperatura mejana qu’estó de 12,9 °C. Despuish e dinc a uei lo dia la temperatura mejana que montè dinc a 13,7 °C e s’espèra que la temperatura mejana siá màger enqüèra en 2050.
Lo medish gave de Pau qu’ei dens Nature 2000. La medisha vila a mei de 750 h d’espaci verd. Desparièrs parcs que’n hèn ua vila verda estonanta. Atau la vila qu’auré solament 49% deu territòri urban urbanizat, un 14% d’airau industriau, un 10% entara agricultura, e un 10% de forèsts. La vila qu’ei devessida en 26 quartièrs.
Ua istòria longa
Lo prumèr còp qu’estó escriut Pau qu’ei dens ua carta primitiva de Morlans, dada enter los ans 1090 e 1130. Lo castèth – ne’s pòt pas díser enqüèra s’estó bastit prumèr e puish lo vilatge o aqueth prumèr- que peresca bastit dejà au sègle XII. En 1188 Gaston VI de Bearn que i amassarà la cort. Après confirmar l’independéncia de Bearn en 1347, Gaston Febús que realizarà òbras au castèth de Pau entad ac poder atau deféner mélher.
En 1462 lo Bearn patí ua invasion de França, mes que maridè lo hilh de Gaston IV de Foix dab la sor deu rei de França Loís XI. Qu’estó sonque dus ans après que lo capdulh de Bearn estó situat en Pau. Francés Febus que poirà donc èste coroat rei de Navarra en Pampaluna en 1479. Mes en 1483 Bearn que signarà un tractat qu’ac convertí en un aliat de França shens pérdre l’independéncia. Quan Navarra serà envadida en 1512 per Aragon Pau que serà lo capdulh navèth deu reiaume de Navarra .
Mes Loís XIII qu’envadirà Bearn en 1620. Qu’entrarà a Pau dab ua armada grana mes tanben ua populacion plan ostila. Lo Bearn que serà donc incorporat a la corona de França. Dempuèi alavetz Pau e lo Bearn que son francés mes enqüèra uei se pòt véder clar un esperit gascon, diferent deu francés, dab abitants braves que parlan lo bearnés tostemps e que vòlen soviéner que Pau estó, 4 sègles a, lo capdulh d’un deus mei beròis reiaumes europèus: lo Bearn.
Un article de Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
Fotografia principau: Agracier/CC.
