Pas gaire estats asiatics actuals aguèron un trista istòria coma Timur-Leste, l’estat que i a a l’èst de l’illa de Timor, a l’oèst d’Indonesia a al nòrd australian. E disèm trista istòria modèrna pr’amor que la pauresa ja èra evidenta abans de l’independéncia politica d’aquel estat en l’an 2002. Pasmens, la libertat e la fin de l’esclavatge social menèt pas a un melhor nivèl de vida pels sieus abitants, car uèi la populacion de Timor Èst es encara considerada coma una de las pus pauras de la planeta tota (aperaquí sonque 2.500 dollars annadièrs).
Timur-Leste o Timor Èst es un estat que i a a l’èst de l’illa de Timor. A mai de la part pus orientala de l’illa, tanben includís las illas vesinas d’Atauro e Jaco e tanplan la region d’Oecusse, desseparada politicament de la rèsta del páis per territòri indonesian. La capitala de Timor èst es Dili.
L’istòria de Timor Èst es brica positiva per çò que tòca al temps modèrn. Foguèt una colonia portuguesa fins a l’an 1975, quora lo Front Revolucionàri proclamèt l’independéncia. Pasmens, sonque nòu jorn après, l’armada indonesiana envasiguèt lo territòri e declarèt que dempuèi alara veniá la 27ena província d’Indonesia. Lo portugués e d’autras lengas localas – coma lo Tetum, uèi oficialas al costat de 13 lengas pus- foguèron enebidas. La situacion de repression demorèt permanenta e fins a l’an 1999, quand los indonesians abandonèron Timor Èst, que venguèt en l’an 2022 un nòu estat dins l’ONU.
Timor Èst es un país natural ric qu’a pas pro ressòrças per produire de noiridura per tota la populacion. Aperaquí un paure 10% del sòl es dedicat a l’agricultura e un autre 10% a de prats. Per contra, gaireben un 50% del territòri son encara uèi de sèlvas, çò que convertís positivament Timor Èst encara uèi en un estonant paradís natural que poiriá èsser la tòca del torisme ecologic e ajudariá plan a un estat tras que necessitat de divisa estrangièra.
L’illa de Timor un dels luòcs d’Asia amb una colonizacion umana pus anciana. D’efièch, òm sospecha que nòstra espècia ja i seriá arribada a la region de Jerimalai ara fa mai de 42.000 ans. Segon los cercaires actuals i aguèron fins a tres ondadas de migracion, totas preïstoricas : la primièra foguèt realizada per de grops de vedas-australoïdes, aperaquí l’an 3.000 abans de crist. Una segonda ondada de melanesians arribèt a l‘illa pauc après e aquò provoquèt la marcha dels primièrs abitants vèrs l’interior, plan montanhós, de Timor. Fin finala, de grops de protomalais arribats dempuèi lo sud chinés mas tanben lo nòrd d’Indochina tanben i migrèron per i demorar totjorn.
La geografia timoresa es plan montanhosa. Encara mai en çò qu’uèi es Timor èst. Lo nom Timor ven del malai e vòl dire èst. Per ansin, lo nom qu’a la republica de Timor-Leste vòl dire Èst Èst. Es la soleta nacion asiatica situada mai enlà de l’emisfèri sud e a frontièra terrèstre amb Indonesia e vesina amb Austràlia. La montanha pus nauta de Timor èst es Tatamailan (2.963m). Lo flume Loes (80m) es lo pus long, benlèu pr’amor que tot l’estat s’espandís sonque al long de 14.874 Km2.
Lo cambiament climatic actual
L’airal ont es situat Timor Èst es estrategic, tanben a nivèl ecologic e environamental. Timor patiguèt al long dels darrièrs 20 ans una creissença de la mejana de temperatura. Urosament lo màger problèma de Timor Èst, los ciclons e d’inondacions sasonalas, venguèt pas màger. De remembrar que Timor Èst patís d’avalancas de tèrra, de terratrèms e de tsunamis sovent.
Timor èst patís de grèus avalancas terrèstras. Aquò entraïna una mendra agricultura an aprés an e tanben de problèmas grèus d’erosion del sòl e desforestacion. La manca de ressorças naturalas e de noiridura es evidenta, e uèi es considerat coma un dels estats pus paures del mond, malgrat aver lo dollar estatsunitenc coma argent oficial.
Pasmens, tot çò qu l’economia pòt pas balhar, poiriá arribar a Timor Èst de la man de la natura. Encara uèi es un dels estats mens desforestats de la region e, malgrat que lo govèrn timorés considèra pas encara protegir la natura una tòca principala, òm pòt trapar encara de grands espacis naturals gaireben verges en l’illa, sustot al Pargue Nacional de Nino Konis Santana, conegut pr’amor de la siá polida e bèla jungla tropicala.
Benlèu pr’amor de la bassa desforestacion actuala, Timor Èst, a mai de 41.000 espècias vegetalas desparièras. Encara en l’an 2010 mai del 35% del territòri èra de sèlva. Lo bòsc del nòrd es diferent de la jungla meridionala. Se debana çò de meteis al replanat central de l’illa.
E, benlèu aquò deuriá èsser la tòca politica pus importanta del govèrn timorés pr’amor que lo torisme ecologic es de mai en mai naut (75.000 toristas en 2015). La pauresa extrèma de mai del 40% de la populacion timoresa poiriá doncas trapar una sortida a aquel problèma amb una gestion pus eficaça del territòri natural, cossí se debana ja en d’autres estats de la planeta, coma Panamà.
Car uèi Timor Èst es encara un paradís natural, amb mai de 13 espècias de ratapenada diferentas – un mamifèr plan abitual en la region oceanica, mai que mai en d’illas isoladas-. Tanben i arribèron fa temps mai de 35 espècias d’ausèls desparièras, de monards manjaires de crancs, de ratas autoctònas de l’illa e divèrsas espècias marsupialas, dont la pus coneguda seirá lo cuscus septentrional.
Aital, lo cuscus gris o cuscus del nòrd de Timor Èst (Phalanger orientalis) es benlèu lo marsupial pus tipic de l’illa, a mai de las illas Bismarck, Molucas, Salomon e Nòva Guinèa. Òm pensa que i foguèt arribat de la man de colons preïstorics fa mai de 20.000 ans coma de noiridura. Uèi encara es caçat e manjat en Nòva Guinèa.
Lo cuscus septentrional demòra en de sèlva secondària, mas tanben prèp de plantacions e tanben en de jardins umans. Se noirís, mai que mai, de fuèlhas e de frucha, e es un mamifèr nuechenc. Segon los abitants de Timor Èst encara pòt èsser trapat pertot e es un exèmple de la bona santat dels airals ont encara i a de jungla en Timor Èst. Ara sonque cal lo protegir plan e poder n’assegurar la supervivéncia per de pròplèus generacions. Aital poirà demorar al futur los cuscus septentrional, lo vertadièr senhor natural actual de Timor Èst.
Un article de Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
