Es lo màger estat del continent australian. E, malgrat qu’a una populacion importanta (2.527.013 abitants en 2021), la majoritat dels abitants demòra al sud-oèst e d’aqueles fins al 79% a l’airal de la capitala, Perth. La rèsta del territòri es brica abitat, benlèu pr’amor que tanben es un dels luòcs pus desertics d’Austràlia, ont l’activitat pus importanta es l’extraccion minièra.
Per ansin, Austràlia de l’Òest o Austràlia Occidentala pòt èsser considerada, amb un airal de mai de 2,5 milions de quilomètres cairats, la màger region estatala de la planeta (sonque la republica russa de Sakha es encara màger). Pasmens, lo territòri pòt èsser devessit en tres regions environamentalas, lo nòrd tropical, lo centre desertic e lo sud mediterranèu.
La siá istòria, totun, es cuèrta. L’olandés Dirk Hartog visitèt las sieunas còstas en 1616 – èra a l’epòca un territòri reclamat pels portugueses -. I aguèt pas cap colonia fins a l’expedicion d’Edmond Lockyer que i fondèt un fòrt en 1827 pr’amor del dangièr de colonizacion real francés e obssessionats amb la siá conquista dempuèi l’apòca napoleonica. Lo territòri se federèt amb las autras colonias anglesas d’Austràlia en 1901 per fondar lo páis qu’uèi coneissèm coma Austràlia.
Las frontièras de l’estat son, mai que mai, marinas ; al nòrd e oèst l’Ocean Indian e al sud l’Ocean Meridional. Puèi, la frontièra amb lo Territòri del Nòrd e tanben amb Austràlia Meridionala. Es conegut amb l’escaisnom de l’Estat de la Flor Salvatja e la siá activitat economica principala es basada en l’extraccion minièra, de petròli e de gas. E las siás exportacions son estonantas, pr’amor que son fins a un 46% de totas las exportacions australianas, malgrat aver sonque lo 10% de la populacion continentala.
Un estat plan isolat
L’isolament geografic d’Austràlia occidentala es gigantàs. Perth, la capitala, es pus pròcha de Jakarta, la capitala indonesiana, que de Canberra, la capitala federala australiana. Benlèu pr’açò ’a majoritat dels sieus abitants (76%) nasquèt en defòra de la vila.
Austràlia Occidentala es devesida climaticament pel Tropic de Capricòrn : al nòrd, a l’estiu i a fòrça pluèja. Al sud, totun, la pluèja sonque arriva pendent l’ivèrn. Per ansin, al nòrd, i arriba lo monson pendent los meses d’ivèrn, amb fòrça vent, e a l’estiu (de novembre a març) de tempèstas tropicalas e de ciclons. E las regiosn climaticas pòdon èsser classificadas de nòrd a sud en umidas, semiaridas, aridas, semiraridas tornarmai e, fin finala, mediterranèas.
Lo monson ajudèt jamai brica al colon passat o l’abitant actual. Amb aquel los rius secs venon inondats e fòrça comunautats ruralas demòran isoladas pr’amor de la pluèja. Aquò a pas res a veire amb lo cambiament climatic actual pr’amor que totjorn foguèt aital. E, malgrat qu’es malaisit un clima fred, pendent la nuèch, sustot a la còsta, es comun d’aver de temperaturas fredas.
En mai d’aquò, Austràlia Occidentala es territòri de sèlva al nòrd e de bòsc mediterranèu al sud, mas al centre i a plusors – e dangieroses – desèrts de ròca o sabla : lo Grand Desèrt de Sabla, lo Grand Desèrt de Victòria, lo Pichon Desèrt de Sabla e lo Desèrt de Nullarbor ne son los pus coneguts, mas tanben n’i a d’autres.
Los indigènas que i visquèron dempuèi fa 20.000 ans son los Noongar, los Yamati, los Wangai, Ngaanyatgarra e los Kiburley. Dempuèi la preïstòria, aquelas culturas brutlèron de tant en quant l’environament. La tòca èra crear un sòl pus ric qu’ajudèsse tanben l’agricultura indigèna. Aquò, a mai, i menèt mai de fauna. Uèi las vilas modèrnas d’Austràlia Occidentala foguèron fondadas sus de terrens d’amassada indigèna. Çò de meteis de debanèt amb las ròtas actualas, situadas sus de ròtas comercialas preïstoricas o de ròtas de caçaires. E calguèt l’ajuda dels indigènas totjorn per dintrar dins l’interior del territòri e arribar a de luòcs amb d’aiga.
Pasmens, los colons barrèron puèi aquelas ròtas en devesir lo territòri en de proprietats particularas d’elevatge. Los arbres foguèron copats, la fauna locala caçada e los indigènas isolats. Uèi l’interior es brica desvolopat e los indigènas i demòran un pauc melhor. Segon divèrses istorians, Uèi « los indigènas d’Austràlia Occidentala son considerats coma los presonièrs de la preson pus granda del mond ».
Austràlia Occidentala es lo territòri pus ancian d’aquel continent. Amb de tròces d’Índia, de Madagascar e d’Africa del Sud formèt lo supercontinent nomenat Ur, fa entre 2 e 3 miliards d’annadas. En 2017 foguèron trapadas las formas de vida pus ancianas de l’istòria biologica de la planeta. Benlèu pr’amor de l’erosion lo luòc pus naut d’aquel estat sonque arriba a 1.245 mètres de nautor (lo Mont Meharry). E lo territòri es un replanat bas d’aperaquí 400 mètres de mejana e mendre encara segon mai pròcha es la còsta.
Lo sud-oèst es, pasmens, un dels luòcs amb una màger diversitat de tota Austràlia. Lo clima mediterranèu ajudèt a crear de bòsques de karri – un arbre tras que naut – pendent d’epòcas ancianas e una bona agricultura uèi lo jorn. Aquò tanben pòt èsser agachat amb la siá fauna e flora. I a mai de 630 espècias d’ausèls dont 15 son endemicas. Tanplan i a mai de 10.162 espècias de plantas a mai de 1.196 espècias mai, reconegudas mas pas encara oficialas, a mai de 1.276 espècias envasivas. Lo sud-oèst es un dels luòcs amb pus flora del mond.
Totun, al nòrd-oèst, òm pòt visitar lo Pargue Nacional de Karijini, a 1.055 quilomètres de Pèrth. Fa 627.4222 ectaras e es devesit pel camin de fèrre e la mina de fèrre de Marandoo. Ailà i demòran las nacions indigènas dels Bauyijime, los Kurrama e los Innawoga dempuèi fa mai de 20.000 ans. Lo clima es tropical e semiarid. A l’estiu òm pòt arribar plan als 40ºC e a l’ivèrn fa freg.
Tanben i a de cangarós roges, de cangarós orientals, d’oallabís de ròca, d’equidnas, de geckos, de ratapenadas e d’amfibians, a mai d’ausèls e de sèrps. Lo paisatge es plan polit, amb un sens fins de gòrjas e de canons, de flumes, de lacs e de cascadas. Lo mamifèr pus notable es l’oallabí de ròca (Petrogale rotschildi), considerat, erosament, pas en dangièr d’extincion (la siá pus granda menaça es lo renard roge).
L’oallabí de ròca es un mamifèr timid, nuechenc, qu’es malaisit de trapar pels predators pr’amor dels sieus amagatals dins las ròcas. Se noirisson d’èrba, de plantas e de frucha de cèrtas espècias de ficus locala. Pòt far fins a 60 cm de longor (sens la coa que fa 70 cm de longor mai) e pesar fins a 6,6 Kg. Pòt èsser espepissat en Karijini encara aisidament, malgrat lo trafec de veituras e de camions restacada a l’industria de gas naturala del nòrd-oèst d’Austràlia Occidentala, que provòca fòrça accidents amb los oallabís en tot los aucir sovent. E aquel problèma demòra encara d’èsser solucionat.
Un article de Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
