Lo wallabí es lo nòm usat pels cercaires per nomenar un grop de marsupials macropòdes qu’inclutz fins a 30 espècias. Per ansin, e malgrat que de luenh, un cangoró e un wallabí son plan semblables, un wallabí es un macropòd mendre que lo primièr.
Aital, los wallabís son una classificacion scientifica. Se òm vòl parlar d’una espècia de wallabí, cal determinar de’n primièr quina. Pr’amor que, morfologicament, pòdon èsser fòrça desparièras e que tanben an d’abitats e d’abitudas plan diferentas.
La majoritat de wallabís, pasmens, son de marsupials que demòran al continent australian, l’illa de Nòva Guinèa e atanben divèrsas illas oceanianas. Son mendres que los cangorós e la mejana de longor es d’aperaquí 1,2 m e un pés que se situa entre 1 Kg e 4 Kg, malgrat que tanben i a d’espècias que pòdon èsser màgers o fòrça mai pichonas.
Çà que là, un wallabí a totjorn las pautas posterioras plan mai longas que las anterioras e son usadas , mai que mai, per marchar amb de sauts. Lor coa es, pasmens, plan longa, e ajuda aqueles marsupials a sautar , nadar o caminar. Lor cap es pichon, mas las aurelhas son grandas. La coa tanben es utilitzada per atacar los predators.
L’abitat del wallabí es plan divèrs. Segon l’espècia seràn de sabana o de montanha, de jungla o de luòcs amb de ròca. Malgrat que qualcunas espècias pòdon èsser erbivòras e sonque erbivòras, d’autras, per contra, son omnivòras, malgrat que çò que cercan mai es una dièta de fibra.
Uèi, e malgrat que la majoritat d’espècias de wallabí demòran, mai que mai, al sieu abitat natural d’Oceania, qualcunas espècias foguèron introduchas atanben en d’autres païses; Hawaii, Nòva Zelanda, Anglatèrra, Irlanda o encara l’estat francés.
Una familha plan divèrsa
Los wallabís, quora arribèron al continent australian demorèron isolats, pr’amor de la creissença del nivèl de la mar que i aguèt en de tempses preïstorics (abans èra amassada Austràlia amb Nòva Guinèa e encara d’autras illas oceanianas). Aquò inquietèt pas los wallabís, que decidiguèron, pauc a cha pauc, colonizar tot lo continent australian.
Per poder aquò far, caliá, d’en primièr, explorar plan tot lo territòri per poder puèi s’adaptar. I a fins a nòu espècias de wallabís Notamacropus amb una longor mejana de 105 cm e una coa de fins a 75 cm. Tanben i a 19 espècias de çò que los cercaires coneisson coma wallabís de ròca (pr’amor que demòran totjorn prèp d’aquelas per poder s’i amagar lèu).
Tanben i a 2 espècias de wallabí-lèbre (Lagorchestes), tres espècias de wallabí coa de cargolh (genre Onychogalea), set espècias de wallabí dels arboçes, una soleta espècia de wallabí dels paluns, lo quokka o wallabí de coa corta dels arboçes, e set espècias de wallabí de bòsc a mai de doas espècias de wallabí que sonque pòdon èsser trobadas a Nòva Guinèa e pas en Austràlia.
De soslinhar que lor abitat es plan desparièr e las sieunas mesuras atanben. La descripcion anteriora de totas aquelas espècias pòt balhar una bona imatge d’un grop de mamifèrs marsupials que s’adaptèt e plan segon lo luòc al sieu environament. L’espècia pus pichona, lo wallabí nan (Notamacropus dorcopsulus), es nativa d’Austràlia mas tanben de Nòva Guinèa, e fa sonque 46 cm de longor e pesa aperaquí sonque 1,6 Kg.
Uèi, e malgrat que cèrtas espècias de wallabí son plan menaçadas per la destruccion de lor abitat coma grop d’animals, son pas considerats en dangièr. D’efièch, i a cèrtas espècias qu’encara uèi son caçadas pr’amor de la sieuna carn e forradura (pels aborigèns mas tanben pels blancs). E es plan legal d’o far.
Una caracteristica que dessepara los cangarós e los wallabís es la sieuna conducha. Los cangorós son d’animals pus socials e la majoritat dels còps son espepissats en grop. Las diferentas espècias de wallabí, son, mai que mai, pas socialas, e la majoritat dels especimèns demòra sol a la natura. Sonque s’amassan amb d’autres especimèns de la meteissa espècia per ser reproduïre o, pus sovent, per manjar d’èrba e pro.
La dièta principala de la majoritat d’aquelas espècias son vegetarianas pr’amor que se noirisson d’èrba, de verdura, de fuèlhas e tanben, se cal, de ruca d’arbre. Son tanben coneguts per far de grandas migracions a la recerca d’aiga. Quan aquesta es trobada, es plan comun veire tanplan de grops de wallabís al torn de la meteissa.
Val pas dire que, segon l’espècia, i aurà de wallabís que patiràn un tipe de predators e d’autras de predators desparièrs. Aquò depend de las pròprias mesuras del wallabí mas tanben de l’environament. Totun, es comun veire de dingos, de cans e de gats domestics e tanben de rainards ròias (introduchas en aquel continent per l’òme fa decadas). L’òme tanben es una menaça per la granda quantitat d’accidents amb de veituras que i a de biais annadièr.
Tanben i a d’espècias que son pròchas als cangorós e d’autras pas tan. Los nomenats wallabís d’arboç (genre Notamacropus), coma lo wallabí leugièr, mas atanben lo wallabí de linhas ròias, son plan pròches dels cangorós. Son las espècias que demòran mai al sud del continent, las pus vistas e tanben las que provòcan de classificacions marridas, pr’amor que, luenh, semblan de cangorós.
Los wallabís de ròca (genre Petrogale), d’un autre costat, demòran totjorn en de terren trincat e assajan sempre d’anar pas gaire luenh de pichonas montanhas o puègs de ròca per poder s’i amagar se arriba un predator. En mai d’aquò, an d’arpas plan utilas per excavar.
A mai d’aquò, los wallabís-lèbre (Lagostrophus fasciatus) son l’unenca espècia de la sieuna sosfamilha. Abans èran plan comuns als continent australian, mas uèi sonque ne demòran a las illas de l’oèst australian, liures, totun, d’umans e de predators.
Una istòria naturala vielha
L’istòria evolutiva dels wallabís australians es plan longa. Mens o es la dels wallabís franceses: en 1970 divèrses individús de wallabí fugiguèron del pargue zoologic d’Emancé, situat prèp de París (50 Km). Los wallabís fugits acampèron al Bòsc de Rambouillet, ont uèi i a mai de 150 individús en estat salvatge. Son de wallabís de Bennet e l’estat francés faguèt pas jamai res per los ajudar o aucir.
En mai d’aquò, son d’animals nuechencs o que preferisson manjar pel ser. Malgrat aquò, se i a pas fòrça calor, tanben pòdon èsser vists en tot manjar pendent lo jorn.
Segon una majoritat d’estudis, los wallabís an pas cap epòca de l’an per se reproduïre. Quand un femèla es premanida, o fa saber a totes los mascles de l’airal. Puèi arriban las luchas entre mascles e la copula. La gestacion de la fème de wallabí pòt demorar entre 33 e 38 jorns. Puèi, lo pichonèl wallabí naisserà e se n’anarà, pauc a cha pauc, fins a la bossa marsupiala de la sieuna maire per contunhar l’alachament. Quora aquò se debana, lo tras que jove wallabí pòt pesar unicament 1 gram, mas un còp dins la bossa marsupiala i demorarà, de segur, encara 6 meses mai.
Una de las espècias màgers e pus estudiadas es lo wallabí leugièr (Notamacropus agilis) que demòra al nòrd del continent australian. La sieuna color generala es bruna clara e a una dièta basada en d’èrba mas tanplan d’autras plantas. L’espècia es pas menaçada.
Lo wallabí leugièr se dessepara, al còp, en fins a quatre sosespècias desparièras, lo del nòrd, lo de Queensland, lo de Kimberley e Arnhem e, fin finala, lo wallabí leugièr de Nòva Guinèa e d’autras illas oceanianas vesinas.
Los mascles d’aquela espècia son plan màgers que las femes e an una longor de fins a 85 cm e un pés de fins a 27 Kg. Las femèlas, per contra, solament arriban de mejana als 72 cm de longor e un pés de 15 Kg. La coa d’aquel wallabí es plan longa, gaireben tan coma la rèsta del cors, çò que fa doblar las mesuras.
Lo wallabí leugièr es plan comun a Queensland e lo nòrd australian. Tanben i a qualcunas populacions pichonas en divèrsas illas pròchas a la còsta. Lo sieu environament preferit es lo bòsc sec dubèrt, lo terren amb de sabla e los prats d’èrba. Tostemps, se pòt, prés de qualcun flume o riu.
Lo wallabí leugièr es un tipe de marsupial solitari qu’unicament s’amassa amb d’autres especimèns de la sieuna espècia per manjar en grop d’èrba, e poder susvelhar melhor lo territòri e avisar abans als autres de l’arribada d’un predator.
Malgrat que la dièta bsica es d’èrba, quora arriba la sason seca tanben cercarà de plantas, de flors, de fruta, de fuèlhas, de racinas e de ruca per manjar e poder arribar a la sason umida. Soevnt fa de traucs al sòl amb las sieunas arpas en tot cercar d’aiga e tanplan per evitar lo dangièr del crocodil marin, que viu, als rius de l’airal.
Benlèu pr’amor qu’encara pòt èsser espepissat sovent en aquel territòri, los organismes internacionals considèran qu’es una espècia brica amenaçada. Totun, a Nòva Guinèa es plan abitual lo caçar pr’amor de la sieuna carn. Los paisans, de còps, tanben l’aucisson pr’amor qu’afirman que manja plan (e destruís) los camps d’agricultura umans.
Un fach curiós es lo nòm de l’animal en lenga de la tribú dels Bininj kunwok. Lo wallabí leugièr es nomentat warradjangkal se es un mascle, meribbe se es una feme e encara njip se l’individú es pichon e jove. Tota una leçon culturala pels europèus qu’unicament avèm un nòm per cada espècia e pro (la majoritat dels còps).
Mas, mai enlà del wallabí leugièr, i a divèrsas espècias de wallabí, coma los wallabís de ròca, que lor populacion patiguèt un grèu declin e son de mai en mai reduchas. Aquestes espècias tanben devon èsser protegidas e plan suenhadas se totes volèm gaudir d’aquel continent amb tota la sieuna fauna e flòra estonantas cossí s’es debanat los darrièrs 50.000 ans.
Un article de Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
