ETH CARBONIFÈR

Eth Carbonifèr siguec ua edat dera planeta que se passèc entre ara hè 360 e 286 milions d’annades. Sonque i auie aperaquí dus continents gigants; Laurasia e Gondwana. Sonque pendent era d’aquera edat geologica aqueri dus supercontinents vengueren mès pròplèus.  Aquerò provoquèc era formacion de naues regions damb montanhes e tanben granes erupcions volcaniques. Eth clima venguec pòc a pòc mès heired e, fin finau, i aueren dues edats glaciaus.

Un environament fòrça diferent deth de començament deth Carbonifèr pr’amor que quan aquera edat comencèc era majoritat dera tèrra auie condicions tropicaus. Es oceans èren pòc prigonds e fòrça lòcs dera còsta sigueren envasits pera mar: e açò volie díder qu’es paluns s’espandiren mès e mès.

Aqueth clima caud e umit siguec eth lòc on neisheren grani bòsqui de hauguères gigantes e tanben es prumères plantes damb flors. Era produccion d’oxigèn d’aqueres provoquèc era arribada a nivèus semblants as dera atmosfèra actuau. I auec arbes damb 45 m de nautada e mens invertebradi entà minjar e era vegetacion mòrta arribèc a formar vertadères montanhes. En es paluns i auie tanben aqueres montanhes de vegetacion mòrta que dempús serie carbon.

Artropòdes dehòra der aigua

A mès des plantes i auie fòrça artropòdes. Artropòdes qu’auien deishat era aigua. Es insèctes s’i adaptèren fòrça ben. Aué i a mès d’un milion d’espècies diferentes d’insèctes e ne cau encara descorbir, dilhèu, 30 milions mès, segontes es cercaires.

Laguens aquera sèuva tropicau eth creishement vegetau ère fòrça rapid e non i auie pro bactèries e fongus entà descompausar tota aquera matèria mòrta deth bòsc. Eth clima laguens dera jungla ère fòrça umit. Ath costat des insèctes i viueren tanben es prumèrs grans anfibians que i auec jamès ena planeta. Auien grani uèlhs e eth nas (ath dessús) deth cap. Açò ajudaue fòrça quan èren dehòra der aigua, èren com cernalhes gigantes mès èren tanben predators orribles.

Quauqu’uns d’aqueri anfibians creisheren enquias 8 m de longada. N’i auie encara d’auti mès grani mès sonque podien víuer laguens dera aigua. Es mès petiti, tanben coneishudi com microsaures, s’alimentauen des insèctes que i auie ena tèrra.

Pendent era fin deth Carbonifèr s’espandic un nau grop d’animaus, es prumèrs reptils. Èren fòrça petiti e era sua pèth ajudaue a èster tostemps en tèrra sense auer de besonh tornar ar aigua, com se passe en çò des anfibians. Eth sòn aliment èra per tot: vèrmes e insèctes. Evolucionèren lèu cap a espècies mès grani.

Es ueus des reptils tanben auien un avantatge sus es anfibians: non èren febles, mès mès durs, e es petitons que neishien èren ja com es adults. Laguens deth ueu i auie ua petita bossa damb aigua e ua auta damb aliment. Tota aquera defensa liquida tanben protegie er animau des chòcs. Quan ère ora gessien deth ueu per eri madeishi. Demorèren mens de 40 milions d’annades entara arribada de bèri uns reptils gigants que harien istòria pendent pròp de 200 milions d’annades. Es reptils comencèren a vier mès e mès grani e lèu vierien dinosaures.

Era Redaccion

Aguest article ei publicat gràcies a un acòrdi de cooperacion damb www.aranes.club, era pagina web entà apréner aranés de forma gratuita