En 1579 es protestants francesi, e entre eri es occitans, èren en un doç moment: auien mès poder que jamès pr’amor qu’en hereuèr an signat era patz de Nerac que da quinze ciutats as protestants coma places de seguretat contra es catolics. Dempús dera primauera er arrei Enric de Navarra, cap des protestants, decidic conquistar era ciutat de Caors e era sua armada ei tan poderosa que decidís començar ua auta guèrra (era guerra des amorosi) contra er arrei Enric III de França e contra er arrei Felip II d’Espanha. Era tòca: Era Val d’Aran.
Açò ei atau pr’amor que peth sud er arrei francès a un aliat, Felip II de Castelha, un sobiran ultracatolic que non vò qu’es protestants guanhen era guèrra. Es incursions ar aute costat dera termièra son contunhes e Enric de Navarra ja n’a pro. Demane ajuda as senhors de Foix e Sant Gironç. Cau arrestar era armada der estat espanhòu en sud, que poirie ben atacar es uganauds occitans mentre aguesti ataquen es francesi en nòrd pendent aguesta naua guèrra.
Era Val d’Aran ei era naua tòca des uganauds
Totun, qu’era naua guèrra demore en començar. Cau amassar mès òmes entà atacar es francesi mès tanben es aranesi e es catalans. Non serà enquiara fin d’estiu que Miquèu de Sent Gironç amassarà ua petita armada de 300 uganauds entà aucupar era Val d’Aran. Malurosaments non an artilheria e non ei segur se poiràn prene bèth pòble aranés.
An decidit préner un camin mès long mès segur: dempús de deishar Sent Gironç ena fin d’agost comencen ua expedicion entath Palhars Sobeiran. Cau crotzar es montanhes e assajar d’arribar ar arriu Noguera Palharesa. En tot seguir aqueth riu pòden arribar a ua des entrades naturaus e mens dificils dera Val d’Aran: eth pòrt dera Bonaigua ( 2.072 mètres d’altitud).
Dempús de diuèrsi dies de marcha ja an deishat ath darrèr çò de pitjor e an podut arribar as hònts deth Noguèra Palharesa. Eth temps non a estat tan dolent e eth heired encara se pòt suportar maugrat era cansadera.
Eth descens pes arriberes deth Noguera Palharesa totun, demore encara diuèrsi dies mès. Non i a cap camin hèt pes òmes e ei de besonh entrar en ua val dempús d’ua auta se non se vò pujar es montanhes. Ath darrèr demoren luòcs que solament damb eth sòn nòm ja dan ua idèa dera dificultat qu’auie er òme enta arribar-i: eth Bòsc deth Mòrt e encara eth Tuc des Bandolèrs.
Mès es dies contunhen e era expedicion uganauda arribe, fin finau, ar aute costat des montanhes en tot deishar darrèr Occitània e entrar en Catalonha. Quan entren en Palhars Sobeiran arriben ath petit pòble d’Alòs d’Isil. Eth saquejament, era pilha e eth panatòri ei ua des causes principaus dera ataca d’aquera armada uganauda. Es deth Palhars son erosi. Solament an auut dus mòrts e dempús es protestants occitans contunhen camin.
Arriben a Isil e dempús a Àrreu. En toti aquari pòbles se ven escenes de pilha e violéncia. De còps, es sòns abitants, o bèri uns d’eri poden escapar as montanhes vesies e atau sauven era vida.
Maugrat qu’eth cap dera armada uganauda, eth senhor de Sent Gironç, non vò mòrts gratuïtes non pòden deishar húger arrés. Cau arribar e atacar per suspresa es aranesi. Pendent començaments de seteme ja an començat a pujar eth pòrt dera Bonaigua. Eth camin ara ei un shinhau mès agradiu. Enquia ara era imponéncia des tucs desolaue eth còr des uganauds: entara dreta Bonabé (2.720 m) e Marimanha ( 2.679 m) ja ena Val d’Aran. Entara esquèrra tucs encara mès nauti: Ventolau (2.843 m) e Montroig (2.864), en Palhars catalan.
Dempús de baishar era Bonaigua arriben a Salardú. Totun, non pòden arténher era suspresa pendent era ataca. Un pastor de vaques ath pè deth pòrt a vist coma baishaue era armada occitana e a alertat es deth pòble. Pr’amor dera situacion estrategica ena via d’entrada naturau dera Val d’Aran per èst, Salardú a bones muralhes. Ei un pòble petit (300 abitants) mès que pòt resistir pendent un temps. Atau, mentre barren era pòrta orientau envien un òme a shivau enquia Vielha pera pòrta mès occidentau. En Salardú saben qu’era luta non ei parièra mès que se pòden resistir un shinhau…
Cau demanar refòrci
Mentre en Salardú es sòns abitants an decidit lutar contra es uganauds era alèrta arribe a Vielha: a arribat ua armada des deth nòrd que vò conquistar e pilhar Salardú. Es dirigents de Vielha prenen dues decisions; va enviar toti es òmes que pòden enquia Salardú entà ajudar-los. Era dusau, demanar encara mès ajuda. Mès òmes gessen en shiivau en direccions diferentes. Es guarnicions reiaus de Sòrt e sustot de Benasc pòden arribar lèu e les cau avisar.
Çò que se passèc dauant des muralhes de Salardú non ei pro coneishut. Juli Soler, en sòn libe “Era Val d’Aran” ditz qu’en responsa as temptatiues d’envadiment de França peth monarca castelhan Felip II, en 1579, entrèc ena Val ua expedicion de 300 uganauds, comandadi per M. De Sent-Girons, en arribar enquia Salardú; mès sigueren rebohats pes dera Val”. Ei d’imaginar, maugrat que non se sap segur, que non i auec cap grana batalha dauant Salardú.
Totun, que i arribèren diuèrsi desenats d’aranesi armats que comencèren atacar es uganauds situadi dehòra deth pòble. Atau poderen provocar diuèrses mòrts en costat uganaud. Provoquèren fòrça nèrvis entre es protestants pr’amor que o ben atacauen Salardú o ben atacauen era petita armada aranesa – petita mès valenta – que los atacaue des deth camin de Vielha. Es uganauds non an guaire cabalheria e an pòur d’atacar es aranesi que jamès son pròp d’eri. Un dia arriben notícies que ja son pròp de Vielha diuèrsi soldats reiaus qu’arriben des de Benasc. Eth tot poderós monarca castelhan a decidit d’enviar un destacament de cabalheria abans dera arribada de tot un regiment enviat des d’Aragon.
Es uganauds occitans tanben son valenti, coma es sòns atacants aranesi. Totun, ara an pòur. Non an artilheria entà trincar es muralhes de Salardú. Non an guaire cabalheria entà atacar es aranesi e ara non an guaire òmes (300 òmes non son guaire se son atacats pera cabalheria reiau) entà defener-se des soldats reiaus.
Fin finau, e dempús de pèrder mès e mès òmes pes aranesi, Miquèu de Sent Gironç decidís abandonar e tornar entara Arièja. Eth temps comence d’èster heired e cau tornar a hèr camin lèu lèu pr’amor dera armada enviada per Felip II.
Quan tornen crotzar eth pòrt dera Bonaigua eth sòn cap ja comence a pensar qué dirà a Enric de Navarra: non a conquistat ne Salardú ne Vielha e a perdut fòrça òmes pr’amor des valenti aranesi. Era tornada entara Arièja serà de segur un mausòmi.
Des de Salardú es aranesi criden victòria e es deth pòble decidissen de daurir es pòrtes entà dar es gràcies as qu’an corrut e lutat entara libertat e vides des d’Aran. Era emocion siguec grana; es aranesi non auien cap grana armada mès podèren rebohar es uganauds abans e tot dera arribada de mès soldats de dehòra era Val. Era victòria arrestarie es protestants occitans de tornar ensajar era envasion dera Val d’Aran enquia prop de vint anades.
“En 1598 se segondèc er envadiment dera Val d’Aran pes uganauds – çò contunhèc Juli Soler -, en tot éster vençudi pes milicies araneses, en especiau es deth tèrç de Pujòlo, comandades peth sòn capitan Joan Gomez, e es d’Urgelh, que ac hèren peth bisbe, e qu’obliguèren as francesi a hèr arrepè entath sòn país”. Mès aguesta ja ei ua auta istòria, vertat ?
Un article de Christian Andreu
Aguest article ei publicat gràcies a un acòrdi de cooperacion damb www.aranes.club, era pagina web entà apréner aranés de forma gratuita
