BRÈVA ISTÒRIA DE LA LENGA DALMATA
Lo Dalmate o Dalmatoromanic foguèt una lenga romanica, del grop oriental, uèi malurosament desapareguda, que foguèt parlada a Dalmàcia (aperaquí la còsta de Croàcia) e qualques unas comarcas de Montenegro e Bòsnia e Ercegovina.
A Dalmàcia en temps de l’Empèri Roman, la lenga latina s’implantèt coma en autras regions imperialas, mas coma d’autras lengas romanicas, lo sieu desvolopament coma lenga diferenciada del latin, comencèt après las envasions germanicas. L’arribada dels germanics e après d’eslaus, butèron los parlants latins cap a de vilas de la còsta, coma per exemple Ladera (uèi Zadar) e Spalatum (uèi, Split) e las illas de la mar Adriatica, en creant una sòrta de reduches lingüistics. Mas aqueles reduches èran pas contunhs, mas desseparats entre eles meteisses per nuclèus de lenga eslava.
Abitualament, los estudioses opinavan que lo Dalmate èra la lenga que jonhiá lo Romanés amb d’autras lengas romanicas, mas ongan los lingüistas opinan que lo Dalmate èra fòrça aluenhat del Romanés e mai prèp a d’autras lengas romanicas mai occidentalas.
Qualqu’unes unes estudioses opinan que la lenga Dalmata compreniá un territòri dempuèi la vila de Segna coma la siá frontièra nòrd fins a Bar o Kotor coma la frontièra sud (uèi en territòri de Montenegro). De la siá existéncia en tempses medievals son estats conservats de testimònis de viatgièrs e crosats que se dirigissián cap a Tèrra Santa, e explicavan l’existéncia de qualqu’una parla d’origina latina al territòri que subreviviá al mièg del domeni de lengas eslavas e de la lenga albanesa al sud.
Mas la màger menaça pendent de tempses medievals proveniá d’una autra lenga o parlar romanic, lo Venecian. En aquela epòca, la Republica Veneciana dominava la mar Adriatica, e las vilas de la region èran vassalas, politicament o economicament dels venecians, e la siá lenga èra una sòrta de lenga franca que s’impausava progressivament. Pendent la fin de l’Edat Medievala, la lenga patissiá un declin fòrça significatiu dins divèrsas vilas del sieu territòri.
Lenga regionala fins a 1808
Solament a la vila de Ragusa (uèi Dubrovnik) la lenga mantenguèt la siá preséncia, car aquela vila conservèt la siá sobeiranetat après d’èsser desliurada del poder venecian l’an 1358. La nomenada Republica de Ragusa utilizèt coma lenga abituala lo Dalmate fins a la siá desaparicion l’an 1808 pendent la guèrra napoleonica.
Lo procès de substitucion lingüistica contunhava inexorablament, e en l’an 1898 moriguèt lo darrièr parlaire de la lenga dalmata, Tuone Udaina. Una entrevista realizada pel lingüista italian Matteo Bartoli, atenguèt de salvar per la coneissença futura lo vocabulari, la gramatica e d’autras caracteristicas de la lenga. Ongan, al territòri del Dalmate son parladas de lengas eslavas.
Pendent lo sègle XX, qualqu’unes collectius minoritaris ensagèron la “resurreccion” de la lenga, mas solament s’es atengut manténer una preséncia simbolica, sustot en de rets socialas als darrièrs decènnis, per l’aprendissatge de la lenga.
Una de las questions mai interessantas que los filològs an somés sus la lenga dalmata es saber se s’agissiá vertadièrament d’una lenga unificada, o se caldriá parlar de divèrses parlars semblables mas separats entre eles meteisses. Malurosament, son fòrça los detalhs que desconeissèm d’aquela lenga, e coma disèm totjorn, la pèrda d’una lenga es una pèrda culturala per tota l’Umanitat.
Un article de Francesc Sangar*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
