Milan Rastislav Štefánik, nasquèt al vilatge de Košariská, dins la region eslovaca de Trenčin lo jorn 21 de julhet de 1880, e es considerat un dels tres cofondators de l’estat Checoslovac, amassa amb Tomáš Garrigue Masaryk e Edvard Beneš. Lo sièisen filh del sacerdot evangelic Pavol Štefánik, marchèt amb solament nou ans a Šamorín, una vila ont èra parlat l’ongrés, prèp de Bratislava per aprene melhor aquela lenga e melhorar las sieunas escasenças d’estudi dins l’Empèri Austro-Ongrés pr’amor que estudiar a l’epòca en eslovac èra pas possible.
Malgrat èsser fòrça bon estudiant, decidiguètm fin finala, estudiar en Praga, en la partida austriaca de l’Empèri, ont èran mai actius los estudiants eslovacs dins lo Detvan. Stefanik estudièt astronomia, e coneguèt lo professor de filosofia Tomáš Masaryk. Lèu foguèt lo cap de lo Detvan e amb lo sieu amic Vavro Šrobár, un dels principals politics del futur estat checoslovac, publiquèt la revista Hlas (La Votz), ont èran denonciadas las problematicas qu’aviá lo pòble eslovac dins un procés d’assimilacion ongresa contunha. La vila de Praga èra, totun, un oasi cultural per los eslovacs, pr’amor que las leis ongresas èran pas validas en la partida austriaca de l’Empèri e la lenga eslovaca èra semblanta a la checa. Per ansin, i aviá un escambi cultural plan grand entre los dos pòbles fraires.
Amb l’ajuda economica de Šrobár, Štefánik marchèt a París en 1904. Foguèt aquí que comencèt a trabalhar amb lo professor d’ astronomia Janssen, director de los observatòris astronomics de Meudan e Mont Blanc. Lo scientific eslovac estudièt en aquela epòca los eclipses solars. Mas en 1907 moriguèt lo professor Janssen e l’observatòri de Mont Blanc barrèt las pòrtas. Los esforces d’Štefánik de bastir un nòu edifici nòu, totun, capitèron pas.
En 1910 foguèt enviat a l’illa de Tahiti per l’Oficina de Longituds de París e per agachar la cometa Halley. Tres annadas mai tard lo govèrn francés li demandèt trabalhar en un projècte d’edificacion d’ observatòris meteorologics dins l’Eqüator.Après tornar de las illas Galápagos, recebèt la Crotz de l’Òrdre Nacional de la Legion d’Onor per lo sieu trabalh scientific.
L’arribada de la guèrra
Amb la Primièra Guèrra Mondiala, Štefánik marchèt a l’armada e dintrèt en l’Escòla d’Aviacion de Chartres. Lèu faguèt plusors missions de reconeissença de las posicions enemigas e mercés a la sieuna experiéncia scientifica poguèt èsser tanben un dels pionièrs de la meteorologia militara francesa, que l’ajudèt a montar en la jerarquia de l’armada francesa.
En París parlèt amb lo professor Masaryk e Edvard Beneš e los tres fondèron lo Conselh Nacional Checoslovac. Štefánik poguèt convéncer los principals caps de l’armada francesa que una de las melhors manièras de lutar contra l’Empèri austro-ongrés èra balhar d’ajuda als pichons pòbles e nacions que demoravan jos la sieuna opression. De milièrs de soldats chècs e eslovacs dins los fronts militars de Russia, Itàlia o los Balcans foguèron capturats o desertèron de l’armada austriaca e lo Conselh Nacional Checoslovac volguèt los utilizar per crear la basa de la futura armada checoslovaca. Štefánik foguèt alavetz nomentat ministre de guèrra e mercés a los nombroses acòrds amb los govèrns italian e francés, la sieuna autoritat foguèt reconeguda a nivèl internacional.
Pendent 1917 volguèt consolidar la preséncia de soldats checoslovacs en los estats italian e francés. Totun, tanben volguèt organizar tornarmai las legions checoslovacas que i aviá dins Russia e que puèi aguèron un ròtle fòrça important pendent lo començament de la guèrra civila que i aguèt en aquel país contra los bolchevics. Qualqu’unes d’eles arribèron a blocar la rota ferroviària transiberiana.
Als Estats Units, lo Conselh Nacional Checoslovac capitèt en amassar los emigrats checoslovacs que demoravan en aquel país e comencèron a ajudar totes en la formacion del futur estat checoslovac. Encara mai importanta en aquela epòca foguèt la decision del president estatsunitenc, Woodrow Wilson, de reconéisser lo drech de los pòbles a la sieuna autodeterminacion.
A travèrs d’aquel drech, lo projècte checoslovac poguèt capitar d’una manièra totala pr’amor qu’aital se proclamèt lo nòu estat lo jorn 28en d’octobre de 1918. L’independéncia del país foguèt garantida per las armadas italiana e francesa e tanben per los legionaris checoslovacs, maugrat èsser encara jos las òrdres de los Aliats.
Totun, lo malastre arribèt per Štefánik. L’òme qu’aviá ajudat a crear Checoslovaquia e qu’aviá arribat a èsser general de l’armada d’aquel país arrivèt pas jamai a la sieuna patria. Sortèt amb lo sieu avion Caproni 450 de l’aeropòrt d’Udine. Mas en tot arribar prèp del vilatge eslovac d’ Ivánka pri Dunaji i aguèt una pana e tot l‘equipatge moriguèt en l‘accident.
Ans puèi foguèt bastit al meteis luòc lo principal aeropòrt principal del país, en tot voler onorar l’eròi nacional checoslovac mas tanben eslovac. Uèi , Stefanik es considerat coma un personatge fòrça important a nivèl internacional que saupèt crear de ponts entre los pòbles per capitar en causas justas coma l‘emancipacion de las pichonas nacions de l‘Euròpa Centrala. Lo sieu legat va mai enlà encara de la sieuna epòca e espaci ont demorèt.
* Michal Čukan
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
