De còps, viure una epòca malaisida es atanben util per descobrir que l’istòria atanben a laissat de leçons per aprene. Catalonha viu uèi de tempses dificils. Amb d’agressions contunhas en de carrièras d’unionistas espanhòls sus de catalans pacifics e un episòdi de l’istòria irlandesa contemporanèa poiriá balhar l’avís a totes sus çò que pòt venir, dins l’istòria de l’independéncia de las nacions qu’encara son pas liuras.
Es çò que visquèt l’illa d’Irlanda entre las annadas 1922 e 1923. Apuèi lo vòt majoritari dels deputats irlandeses per reconéisser l’Estat Liure d’Irlanda. D’efièch, çò qu’es uèi la Republica d’Irlanda foguèt pas aital en aquela epòca. Çò que lo Reialme Unit aviá impausat aprés la guèrra d’Independéncia de 1919-1921 èra qu’Irlanda seriá un Domeni mai dins la Comunautat Britanica de Nacions de la Commonwealth, amb lo rei anglés coma cap d’estat e la retencion de divèrses pòrts irlandeses per la Marina britanica. Pas pus.
Açò devesiguèt la populacion irlandesa – que tant aviá luchat per aténher l’independéncia – entre doas faccions totalament opausadas : los que volián èsser un domeni liure per poder arribar un jorn a la libertat nacionala e los qu’o volián pas pr’amor que solament s’i podiá arribar a travèrs de la proclamacion de la Republica dins l’illa tota.
A mai, amb l’aprobacion irlandesa de l’Estat Liure d’Irlanda dins la Commonwealth l’escasença de division dins l’illa entre un sud catolic e un nòrd protestant venguèt una realitat. Un mes aprés lo 6 de setembre de 1922 los comtats nòrd-irlandeses amassats uèi jos l’autoritat de Belfast se desseparèron politicament de lors fraires meridionals e votèron per s’integrar pas dins l’Estat Liure d’Irlanda.
Çò que los britanics avián pas podut far dempuèi l’annada 1916 – que i aguèron los faches del soslevament de Pasca de 1916 e que ne foguèt proclamada l’Independéncia de l’illa jos la forma republicana -, çò èra la division del moviment nacionalista irlandés o podèron far amb la naissença de l’Estat Liure d’Irlanda.
Guèrra civila totala
E òc, pr’amor qu’ara las doas faccions que devessián l’illa irlandesa en junh de 1922 quora acomencèt la guèrra civila demorèron prigondament afrontadas jos lo lideratge respectiu d’Éamon de Valera – qu’acceptèt pas la signatura del Tractat entre Irlanda e lo Reialme Unit en tot soslinhar que “la majoritat aviá pas lo drech d’èsser marrida pr’amor que la proclamacion ja èra estada facha ( o tornèt d’èsser en 1919 après las eleccions d’aquel an e la proclamacion d’un parliament liure, sobeiran e independent irlandés que reconeissiá pas l’autoritat de Londres) e los que seguiguèron la dralha de Michael Collins, Griffith e d’autres e que defendián l’Estat Liure d’Irlanda.
Aital, un dels faches mai polemics qu’entraïnèt lo començament de la guèrra civila irlandesa foguèt la manièra cossí èra estat signat lo tractat entre los angleses e los irlandeses.
En 1921 de delegats irlandeses èran estat enviats a Londres per negociar una sortida a la situacion de guèrra que viviá l’illa dempuèi l’an 1919 amb lo primièr ministre anglés Lloyd George e lo ministre Winston Churchill. Lo personatge mai celèbre irlandés de l’epòca èra Éamon de Valera que, maugrat tot, volguèt pas i anar. Envièt Michael Collins e quora la signatura de reconeissença d’un domeni jos la forma d’Estat Liure irlandés per part dels angleses en 1922 diguèt qu’aquò èra contrari a la leiautat que totes avián jurat a la Republica Irlandesa proclamada en Dublin en 1919.
Michael Collins, l’eròi nacional irlandès qu’aviá participat als soslevament de Pasca de 1916, èra metut en preson en Anglatèrra, e apuèi èra estat nomentat cap de l’IRA (Armada Revolucionària Irlandesa) pendent la guèrra d’Independéncia de l’Illa, confirmèt que “maugrat que la proclamacion coma domeni balhava pas tota la libertat a l’illa, èra lo camin mai bon per i arribar un jorn”.
Las posicions d’unes e autres mostrèron la sieuna incapacitat de se reconciliar. Atal, una guèrra civila devorèt l’illa entre lo 28 de junh de 1922 e los 24 de mai de 1923, quora lo conflicte foguèt barrat oficialament. De milièrs de mòrts (entre eles Michael Collins, e Arthur Griffith ) e empresonats (de Valera entre aqueles), laissèt una illa prigondament desseparada, econòmicament roïnada e sociologicament nafrada. Mas los britanics podèron pas empachar l’independéncia pr’amor qu’en 1937 l’illa votèt una nòva forma republicana que sortiguèt, fin finala, de la Comunautat Britanica de Nacions en 1949.
Lo vam irlandés de libertat succediguèt dins l’istòria e la majoritat de l’illa ( pas tota pr’amor que los comtats del nòrd encara uèi son jos la bandièra britanica) venguèt liura. La lucha aviá demorat mai de quatre sègles (dempuèi l’epòca que la reina anglesa Elisabèt I aviá ordenat d’envasir l’illa al sègle XVI) mas la libertat venguèt finalament una realitat en 1949. E pr’aquò foguèt necessari d’acceptar la creacion de l’Estat Liure d’Irlanda en 1922. Çò que benlèu foguèt pas de besonh foguèt la guèrra civila.
La guèrra comencèt quand de rebèls de l’IRA ( d’aperaquí 200 òmes) prenguèron la bastida de las Four Courts, centre neuralgic de l’administracion a Dublin). Lo cap de la nòva armada de l’Estat Liure, Michael Collins, voliá pas de mòrts e los laissèt isolats pendent de setmanas e fins que la quita Anglatèrra menacèt d’intervenir. Èra la tornada a la guèrra e çò que caliá arrestar. Pr’aquò mandèt l’artilhariá irlandesa de bombardar la bastida. Que foguèt lèu conquistada après tres jorns de lucha.
Apuèi lo govèrn irlandés inicièt la conquista de la capital, finida lo 5 de julhet. Per o far calguèt empresonar mai de 500 òmes de l’IRA. Los staters o aparaires del nòu estat avián podut ganhar en Dublin los Irregulars o patriòtas irlandeses qu’acceptavan solament la proclamacion d’una Republica unica dins tota l’illa.
Maugrat que sus lo papièr l’IRA aviá pus de 72-000 òmes e que pendent lo començament de la guèrra civila l’Estat Liure solament 14.000 – en 1923 totun ja n’àviá 55.000-, la partida comencèt d’èsser ganhada pauc a cha pauc per lo nòu estat irlandés. Apuèi conquistar tota Dublin, la decision foguèt facha: caliá atanben aver las vilas mai grandas de l’illa. Aital tombèron Cork e Waterford. Puèi Kerry e Limerick e encara d’autras. A la fin d’estiu i aguèt la soleta batalha convencionala a Kilmellock, ganhada atanben per los òmes de Collins.
Lo solet camin que demorava dubèrt per los òmes qu’aubedissián de Valera èra la guèrra de guerrilha. Atal foguèron formadas de colomnas qu’atacavan e puèi se n’anavan. Demorèron fòrtas en de comtats coma los de Cork o Kerry, al sud o Wexford a l’èst, e dins Sligo e Mayo, a l’oèst. Una d’aquelas tuèt Michael Collins en 1922.
Après aquel fach la guèrra civila venguèt plan mai violenta. I aguèron d’atrocitats per las doas parts e d’execucions somàrias per de centenats, sens cap de judici. A la fin la mòrt del cap de l’IRA, Robert Childers, menèt a una posicion mai pragmatica e foguèt demandada la fin de las accions violentes. La glèisa catolica donava pas mai ajuda morala a aquela organizacion e aprés l’empresonament de mai de 13.000 irlandeses la guèrra finiguèt en tot crear una tras que prigonda sensacion d’orror entre totes los irlandeses.
L’eròi nacional irlandés
Una de las tragedias gigantassas d’aquela òrra guèrra civila irlandesa foguèt l’assassinat de Michael Collin, l’eròi nacional que tant aviá luchat amb d’autres per arribar a l’Independéncia de l’illa pendent tota sa vida. Encara uèi los istorians discutisson qual foguèt l’executor material de Collins e se darrièr aquel i aguèt l’IRA, los aparaires de la guèrra, de Valera o los britanics.
Ça que la, la mòrt de Michael Collins (1890-1922) foguèt una tragèdia dins la guèrra. Collins èra estat nascut al comtat de Cork dins una familha restacada amb la lucha per la libertat de l’illa dempuèi la revòlta de 1798. Lo pichon de 8 filhs lèu foguèt nomentat “Lo grand gojat”.
Maugrat que marchèt lèu a Londres atanben aguèt fòrça contactes amb la comunautat irlandesa de l’endrech. En 1916 participèt dins lo Soslevament de Pasca e foguèt enviat après la desfacha a una preson en Galas.
Libertat en desembre 1916 lèu venguèt cap de l’IRA per Cork e aital luchèt en la Guèrra d’Independéncia d’Irlanda contra los britanics fins 1922. Lèu venguèt cap de l’IRA a l’illa tota e lo primièr ministre de fach jos la presidéncia d’Éamon de Valera. Arribat aquel moment decidiguèt de crear “La Gardia”, un grop de patriòtas irlandeses qu’assassinavan d’espions britanics qu’informavan los angleses en Dublin e encara en d’autras vilas.
Aquel ponh, confirmat per divèrses istorians e fòrça polèmic, foguèt çò que balhèt de fòrça, malurosament, als irlandeses, per negociar una sortida politica al mond, sens de mòrts. “Maugrat que foguèt fòrça criticat per aquel biais estrategic de menar la guèrra – çò diguèt Tim Pat Coogan dins son libre biografic Michael Collins – Collins sovent soslinhava qu’èra “practica universala d’executar los espions qu’acaçavan de victimas per la sieuna execucion”. Atal, lo prètz de son cap montèt fins a 10.000 liuras (360.000 euros uèi), mas Londres poguèt pas jamai lo capturar.
Quora los angleses decidiguèron d’enviar d’òmes per los convidar a de negociacions Collins reconeguèt que pensavan que “los angleses èran fòls. Èra pas de creire”. Totun, Londres aufriguèt una treva. Collins volguèt pas i anar e suspectèt totun que de Valera e Churchill l’utilizèron per sas quitas conveniéncias.
Aprés se signar la patz entre Irlanda e lo Reialme Unit e nàisser l’Estat Liure d’Irlanda en 1922 assagèt totjorn d’empachar la guèrra civila mas poguèt pas. Mantuns istorians an dich que foguèt mòrt quora assajava d’encontrar de Valera per finir la guèrra. Maugrat que totes li avián dich d’anar pas a Cork respondèt “me tuarán pas al mieu comtat, auràn pas la valor”.
Una emboscada a sa colomna lo 22 d’agost de 1922 laissèt Collins mòrt fusilhat amb dos tirs al cap. Mai de 500.000 irlandeses li balhèron d’onors a la Catedrala de Dublin ( e atanben fòrça oficièrs angleses qu’avián luchat contra el ). Pr’amor de la guèrra civila Collins poguèt pas veire çò que mai aviá desirat pendent tota la sieuna vida: l’independéncia totala d’Irlanda, qu’arribèt solament 27 ans aprés.
Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.