Los Etruscs formèron un pòble que dominèt bona part de la Peninsula Italiana pendent qualques sègles, fins que foguèron dominats pels romans, un pòble qu’eles meteisses avián dominat anteriorament.
Las siás originas contunhan d’èsser dubtosas, malgrat qu’Erodòt afirmava que provenián de Lídia (a l’Asia menora), mas los istorians actuals debaton entre una origina a Rètia (a l’Europa centrala) o la meteissa Peninsula Italiana. La siá civilizacion èra consolidada a començaments del sègle VIII aC, e amb una granda expansion economica e territoriala, atenguèron dominar pendent lo sègle VI aC, bona part del centre de la Peninsula, compresa la vila de Roma. Fin finala, los Etruscs casèron jos la dominacion dels sieus ancians vassalhs romans pendent lo sègle IV aC.
Mas degun dobta pas de l’originalitat de la siá cultura. L’istorian Dionís d’Alicarnàs assegurava qu’èran desparièrs a totes los pòbles del sieu environ. E aiçò ajudèt a crear un aire de mistèri respècti de la siá civilizacion, mas originèt tanben fòrça falses mites. Malgrat utilizar l’alfabet grèc, es estada pas encara deschifrada totalament la siá escritura, e dispausam pas gaireben de mòstras literàrias pròprias. Las referéncias obtenudas provenon de las cronicas dels sieus enemics, sustot de grècs e romans.
Una d’eles se basava en la reputacion de cruseltat e violéncia de la flòta etrusca, considerada gaireben cossí similara a la piratariá. Etruscs e Cartagineses s’alièron pendent un temps contra los Grècs, e aquela aliança empediguèt l’expansion de la colonizacion grèga al sud de la Peninsula Italiana e l’isla de Sicília pontualament.
De piratas dins lo Mediterranèu
Sabèm uèi que, e mai que foguèt cèrt que los Etruscs practiquèron e desvolopèron la piratariá, fòrça autres pòbles mediterranèus se consacrèron tanben, benlèu de manièra mai ferotja. Los interèsses del sieu comèrci maritim foguèron totjorn prioritaris, en creant una vertadièra “talassocracia”. En realizant una comparason amb la cultura minoica de l’illa de Creta, tanben orientada al comèrci maritim, la diferéncia es evidenta: los Etruscs avián un caractèr fòrça mai guerrièr.
Una autra acusacion criticava lo sieu estil de vida, basat sus lo luxe excessiu en las classas nautas, amb de detalhs inedits en las autras societats contemporanèas. Èra probablament aital, coma nos demòstran los frescs trobats en las catacions arqueologicas, mas la riquesa agrària e metallurgica obtenuda de lo sieu territòri e lo sieu comèrci ajudèron segurament d’aténher aquel nivèl de vida.
Amb los Fenicians e los Grècs, los Etruscs serián los grands comerçants de la Mediterranèa pendent l’antiquitat. Anfòras etruscas son estadas trobadas per tot lo domeni mediterranèu, mòstra evidenta de la granda difusion del sieu comèrci, sustot en lo sector del vin.
Mas la siá artesaniá èra tanben d’una qualitat e varietat excelentas, mercés a la granda extraccion de metals autoctòns e l’arribada de pèiras preciosas provenentas d’Africa e Asia.
Los Etruscs perfeccionèron fòrça tecnicas agràrias, creèron de sistèmas per controtlar las creishudas dels rius, e inicièron lo procès de dividir en fragments las tèrras, que posteriorament tanben imitèron los romans e difondèron pel sieu empèri. Sembla que los peses e las mesuras e l’estructura monetària romana serián estats tanben influenciats pels Etruscs.
Un pòble plan cresent
En matèria religiosa, sembla que foguèt un pòble fòrça cresent e devòt, que ligavan la meteorologia e l’astronomia a las siás cresenças. Los arqueològs an obtengut de trobalhas de grands temples e fòrça estatuas de divinitats. Qualque d’aqueles meteisses dieus foguèron posteriorament onorats pels romans. E los sieus sacerdòts endonviaven lo futur mejançant los ausèls: èran nomenats “aruspices”.
Una de las caracteristicas socialas mai criticada èra l’egalitat entre d’òmes e de femnas dins de la societat; una costuma detestabla segon los sieus detractors, de sòrta que las femnas partejavan las taulejadas e los espectacles amb los òmes, e en qualques cases l’excès d’alcoòl provocava comportaments totalament indecents, coma explicavan qualques cronicas.
Las vilas etruscas se governavan sòlas, coma las “polis” grègas, e s’amassavan cada an, en de celebracions religiosas e politicas, per resòlvre los problèmas intèrnes e extèrnes. Inicialament, sembla qu’aquelas vilas èran governadas per reis, mas posteriorament, la siá estructura politica municipala evolucionèt vèrs un sistèma d’assembladas amb un magistrat qu’èra escuelhut per èsser la maximala autoritat de la vila pendent un an, tanben semblable a qualques cases de “polis” grègas.
Probablament, aquelas assembladas èran constituidas per de ciutadans, los mai importants de la vila, que possedissián de tèrras e d’espleitacions minairas. Qualques unes d’aqueles ciutadans èran de guerrièrs, que gaudissián de grand prestigi, coma nos mòstra la decoracion luxosa de los sieus cavòts. E fòrça probablament, aquel caractèr guerrièr fòrça plan considerat influencièt los Romans.
La majoritat del pòble, que gaudissiá pas evidentament d’un nivèl de luxe e riquesa semblabla, tant los òmes liures coma los esclaus, trabalhavan per aquela aristocracia als camps, en las mansions o en las minas, del temps que los estrangièrs se consacravan al comèrci e a l’artesania.
Tradicionalament, s’afirmava que los Etruscs s’organizavan mejançant dotze vilas principalas e los territòris jos la siá influéncia. La lista d’aquelas dotze vilas es diferenta segon las fònts consultadas, mas sembla que las mai probablas èran Cortona (segurament lo nuclèu originari del pòble etrusc), Rusellae, Vulci, Clusium, Vetullònia, Tarquinii, Caere, Veii, Volsinii, Volaterrae, Arretium, Clusium. Dempuèi d’aquel territòri, conegut istoricament coma Etruria, los Etruscs agrandiguèron la siá influéncia e lo sieu domeni per la Peninsula Italiana.
Après fòrça conflictes, Etruria casèt progressivament jos la dominacion militara de Roma, mas la civilizacion romana foguèt fòrça influenciada en fòrça aspèctes per los sieus ancians senhors, ara dominats e progressivament assimilats.
Un article de Francesc Sangar*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
