ISTÒRIA DE LA VIDA (6); TANBEN DICHA EVOLUCION

Lo Devonian foguèt un periòde de la planeta amb de trucs constants entre continents fins que se debanèt la naissença d’un nòu supercontinent que la sciéncia decidiguèt nomenar coma Laurasia. Del còp que lo nivèl de la mar creissiá mai e mai, tanben nasquèron de nòvas sèrras montanhosas, sustot en l’èst d’America del Nòrd e Euròpa occidentala. Maugrat tot aquel caòs gigantàs l’evolucion creèt de grands depauses de tèrra ròia prèp dels mars, al torn de la fin dels fluvis d’aquela epòca: apuèi venguèron los primièrs paluns situats als deltas d’aqueles rius, luòc clau per lo desvolopament de las primièras formas de vida animala en defòra de l’ocean.

Lo Devonian poiriá èsser classat coma un dels periòdes de l’istòria de la planeta que i aguèt mai cambiaments geologics e benlèu tanben biologics. Fins alavetz, sus la tèrra solament i aviá un jaç de pèira e sabla. Mas, pauc a cha pauc, i comencèron a aver las primièras plantas. A la fin d’aquel periòde, lo clima venguèt pus caud, las secadas mai prigondas e la pluèja pus fòrta. Lo nivèl de la mar tornèt a càser e grandas regions continentalas (Sibèria, China, Laurasia e Gondwana) venguèron desèrts gigantasses.

Dins la mar, lo peissum contunhèt la sieuna evolucion. Los peisses sens dents entraïnèron puèi de peisses amb dents e las primièras esqueletas, qu’èran pas pus una armadura d’òs: foguèron los ostracodèrmes. Lo temps cambièt aqueles bloquièrs d’òs en d’escatas, d’aletas e una talha màger. Entre aqueles, que cal soslinhar lo Coccosteus, l’Actinoceras e lo Tomoceras, a mai de Phacops, un dels fossils mai presents als oceans d’aquela epòca.

Las primièras làmias

Pendent milions d’annadas un òrre predator marin de mai de 3 mètres de longor seriá lo senhor dels oceans del Devonian, lo celèbre Dunkleosteous, qu’aviá un cap massís e una endoesqueleta qu’ajudava caçar de prèdas que cap autre predator de la siá epòca podiá caçar. E, prèp d’aquel, las primièras làmias.

Sus tèrra, las primièras plantas, del genre Rhyna, començavan a conquerir totes los continents. Avián de rasigas e una nautor d’aperaquí 17 cm, mas encara avián pas de fuèlhas. Èran de psilofitas, ancessoras de las falguièras e las plantas amb flors.

Lèu la vegetacion que i aviá al torn de lacs e rius venguèt mai e mai espandida e coma que ja patissián una manca de lutz e la lucha entre las plantas èra òrra, nasquèt un nòu tipe de planta amb un nòu teissut , la fusta, que podiá, per ansin, far créisser mai en naut cèrtas plantas e doncas ganhar la batalha de la suprevivéncia. E, pauc aprés la naissença de la fusta, las plantas desvolopèron lèu las primièras fuèlhas planas.

Las primièras sèlvas de la planeta nasquèron alara mas i avián mantunas diferéncias amb las d’uèi lo jorn: los arbres èran sus de racinas aerianas, e la rusca existissiá pas encara pr’amor que los arbres avián d’escatas coma los reptils.

D’animals coma las aranhas (artròpodes) tanben nasquèron pendent lo Devonian, amassa amb d’escorpions marins gigants, qu’arribavan als 2 mètres de longor. Totun, i aguèt de mens en mens oxigèn e calguèt que lo peissum sortiguèsse a la superfícia per alenar. Aquò entraïnèt, milions d’annadas puèi, de peissum amb pulmons, qu’evolucionarián vèrs los primièrs anfibians. Foguèt un procès fòrça malaisit, mas, fin finala, poguèren marchar sus tèrra. Ichtyostega foguèt un d’aqueles primièrs anfibians que demorèt pendent lo devonian.

La dralha de l’evolucion aviá fach ja de passas gigantas quand totes los continents s’amassèron en sonque dos supercontinents que donarián luòc a un nòu periòde de l’istòria de la vida en la Tèrra: lo Carbonifèr, fa 360 milions d’annadas.

La Redaccion

Formula matematica de Joan-Glaudi Babois * :

FACTORIALA  DE N   NOTADA    N!           N!=1*2*3*4*5*……..*N  example   5!=1*2*3*4*5=120