Se demanam de quin continent es tipica l’ièna la majoritat de nosautres diram qu’Africa. Es vertat e pas al còp, pr’amor que i a una espècia d’ièna, l’ièna raiada, qu’es la pus espandida de tota la planeta, mai encara que la sieuna cosina africana l’ièna pigalhada. E tanben demòra a l’èst e al nòrd africans. Qué vòl dire aquò ? Que l’ièna, malgrat l’idèa que totes avèm dins lo cap es, uèi, una espècia bàsicament asiàtica.
Es pas la nòstra colpa pensar aquò. Los responsables son los milèrs de documentaris televisius qu’avèm vist al long de nòstra vida. La majoritat parlan d’iènas coma de carnivòrs e carronhaires africans. Aquò es aital pr’amor que l’ièna pigalhada africana es l’espècia d’ièna pus estudiada al mond. E l’ièna raiada asiàtica es tot çò de contràri; un dels carnivòrs carronhaires (d’efièch plusors cercaires son d’acòrd a l’ora de confirmar qu’es un animal omnivòr) mens estudiats de la planeta.
Val pas dire qu’una de las causas d’aquel mendre estudi per part dels etològs uèi contunha d’èsser pr’amor de las costumas nuechencas de l’ièna raiada. Sonque daissa la tuta o trauc ont demòra aprés la marcha del Solelh e tornarà pas al meteis abans de la nòva sortida solara. Tot aquò entraïna desconéisser plan e amb prigondor fòrça de lors costumas. Totun, qualcunes estudis recents confirmèron que son plan desparièras de las de la sieuna cosina africana; l’ièna pigalhada.
Un predator omnivòr
L’ièna raiada (Hyaena hyaena) es un mamifèr que s’espandís dempuèi l’èst e nòrd africans fins a Índia a travèrs de tot lo continent asiàtic. Aperten a la familha dels ienids e es la segonda espècia pus granda d’aquela familha aprés l’ièna pigalhada africana.
La sieuna morfologia es, totun, plan desparièra de la de l’ièna pigalhada. Lo cran es pas tan grand e la sieuna maissa es tanben mai flaca que la de l’ièna africana. Aver dents pus pichonas foguèt çò qu’ajudèt l’espècia a s’espandir amb succés per tot lo continent asiàtic (pendent la preïstòria tanben per Euròpa) e uèi es l’ièna pus espandida de tota la planeta.
L’ièna raiada a l’esquina que baissa dempuèi lo cap vèrs la coa pr’amor qu’a las pautas posterioras fòrça mens nautas que las anterioras. Se pòt arribar a dire que lo cap es mai redond que lo de l’espècia africana e a lo mòrre e las aurelhas ponchudas.
Lo pelatge es gris o brun clar e a demest 5 e 9 raias verticalas de color negra als costats, çò que li balha lo nòm d’ièna raiada. Mascles e femèlas an las meteissas mesuras. La femèla es pas màger que lo mascle, cossí se debana en çò de l’ièna pigalhada africana. La causa ne poiriá èsser que, en tot èsser una espècia monogama, lo mascle noiris amb la femèla los pichons, çò qu’es plan diferent de l’ièna africana.
Lo pelatge de l’ièna raiada, pasmens, es fòrça desparièr del d’autras iènas. Las raias son mai escuras e mai visibles a l’estiu e mens claras pendent l’ivèrn. Sus l’esquina a una linha de pèl que ven drecha quora l’ièna pensa qu’es menaçada. Aqueles pels pòdon arribar plan als 20 cm e dreches fan créisser las mesuras de l’ièna raiada en fins aun 38%. A mai d’aquò, lo pelatges plan mai dens pendent l’ivèrn e plan mai leugièr pendent l’epòca cauda de l’an.
La coa de l’ièna raiada es longa e a quatre dets en cada pauta. Los adultes pòdon pesar entre 22 e 55 Kg, la longo del cos pòt arribar als 130 cm (sens comptar una coa de fins a 40 cm de mai) e la sieuna nautor pòt arribar als 80 cm. Son de mamifèrs que demòran en de savanas mas tanben en de zònas amb de pradas, lo semidesert o prèp del desèrt, mas tanben en de luòcs amb vegetacion dobèrta e de forèsts. La principala diferéncia de costumas demest l’ièna raiada e l’ièna pigalhada africana es que son d’animals nomadas e que la majoritat dels còps caçant pas en grop mas solas.
Un animal pas territorial
L’ièna raiada es brica territoriala cossí se debana en d’autras espècias d’ièna. La mejana del sieu territòri pòt arribar plan als 60 Km2 e cada nuèch pòdon far entre 7 e 14 Km de camin a la recerca de noiridura. Aquel territòri, malgrat que serà senhalat un còp e autre amb de glandulas analas, es brica estatic, car i pòdon dintrar d’autras iènas raiadas d’autres clans.
De clans que son formats sonque per una ièna o doas (una femèla e un mascle) e los pichons. Uèi i a cercaires que creson que senhalar lo territòri es mai un avís a d’autres carnivòrs que non a d’autras iènas, car de lops e de tigres o de leopards segon la region pòdon venir un òrre dangièr per las iènas pus joves.
Classificada coma un mamifèr pro silenciós, en de païses coma Índia es plan coneguda tradicionalament pels sieu crit collectiu quand arriba la nuèch en defòra dels vilatges. E aquò es estat totjorn un avís plan seriós, pr’amor que, segon lo luòc, es conegut que raubavan e devoravan d’infants.
L’ièna raiada a pas de predators naturals franc de l’òme. Es estada caçada per l’òme dempuèi fa milèrs d’ans. Òm la restaquèt totjorn a un animal traïdor e pauruc. Mas es conegut que, coma l’ièna pigalhada, l’ièna raiada es un predator brave, qu’a pas paur de l’òme nimai d’autres predators.
Per ansin, en Índia e Pròche Orient, l’ièna raiada desvolopèt dempuèi fa sègles una guèrra sens fin contra lo lop. Un sol lop a totjorn la batalha perduda contra una ièna raiada. Car aquesta, se vòl, pòt atacar fins a un ors negre o un tigre pas adult e ganhar la lucha. Mas lo lop es un caçaire social e aquò fa perilhar la posicion de l’ièna raiada, qu’es solitària. E, sovent, fugís quand arriba mai d’un lop.
Se un animal a una mesura semblanta o pus reducha que lo de l’ièna, çò de melhor es fugir, car caçan de singlars, de pòrcs-espins e d’autres mamifèrs pichons e mejans. E quora an de besonh mai de noiridura, aquesta pòt èsser vegetala, car manjan tanben de dàtils e tanben de melons.
Una parelha d’iènas pòt copular al long de tota l’annada. La maduretat sexuala arriba als 2 o 3 ans ( pòdon viure a la natura aperaquí 17 ans e dins un zòo gaireben 25). Segon la region la femèla aurà lo zèl pendent lo començament d’an o pendent la sieuna fin. Tot depend de la sitiucion geografica, la nautor e lo clima (car son estadas espepissadas d’iènas raiadas a mai de 3.000 mètres de nautor).
La gestacion demòra entre 88 e 92 jorns e las pichonas iènas arriban en grop d’entre 1 e 6 especimèns. Las pichonas iènas raiadas tanben son plan desparièras de las iènas pigalhadas. Las primièras son brica desvolopadas e pòdon pas vaire nimai ausir los primièrs jorns. Una pichona ièna pigalhada es plan desvolopada quand neis.
Las pichonas iènas dobriràn los uèlhs per primièr còp aprés 8 jorns e las dents començaràn a sortir aprés tres setmanas. Una setmana pus tard ja poiràn manjar carn. La tura de l’ièna raiada pòt èsser una tuta naturala o un trauc bastit per la femèla (la dintrada serà alavètz plan pichonèla mas pòt aver una longor de mai de 20 mètres).
Uèi es un predator classificat coma “prèp del dangièr” car benlèu sonque ne demorarián entre 5.000 e 10.000 individús a tota la planeta. Urosament lo sieu pelatge es pas pus comprat uèi e sonque es caçada per l’òme pr’amor de las proprietats de parts del sieu cors per suenhar de malautiás umanas (un prètzfach brica scientific).
Totun, e segon la region, encara es perseguida e mòrta per l’òme. En Líban las atacas a de fedas son paucas. A Turkmenistan, per contra, es considerada coma pus dangierosa encara que lo lop, car pòt atacar de cabras, de fèdas, d’ausèls e de cans. Aquò tanben se debana en Índia e Iraq. En Israel n’i a pas pus. Una campanha dirigida contra lo chacal entraïnèt abandonar de carn empoisonada pertot. E l’ièna raiada patiguèt l’escantiment lèu. A Russia lo sieu pelatge encara èra vendut e comprat per l’estat a la decada de 1990. En Índia encara es caçada per luchar contra de cans.
Pr’açò la situacion globala de l’ièna raiada es brica bona. Es en dangièr dempuèi la decada de 1970 e dempuèi la fin del sègle XX patiguèt un declin plan rapid. Encara uèi es caçada en Índia pr’amor de la cresença que rauba d’infants pendent la nuèch.
Pendent lo Pleistocèn s’espandiguèt plan per Africa dempuèi un ancessor comun (Hyaenictitherium namaquensis) e sonque poguèt conquistar Asia pendent la fin de l’epòca glaciara quora s’espantiguèt ailà l’ièna pigalhada. Puèi conquistèt tanplan Asia e Euròpa, pr’amor que foguèron trapadas fòrça esqueletas fossilas al sud del continent (Alemanha e França mas tanben Itàlia, Occitània e Catalonha).
Es vertat que caça d’animals pus pichons mas es tanben un animal carronhaire. Las sieunas dents son poderoses e pòdon trincar plan los oses de tota sòrta d’animals mòrts. E pr’amor d’aquò e una dièta rica en calci e la sieuna femsa es blanca e plan visibla.
Mai d’un còp avèm dich que la funcionalitat de la fauna e flora a pas coma basa la beutat. D’animals polits e pas polits an lo meteis drech a viure en la natura. L’ièna raiada pòt èsser considerada coma un animal brica polit pr’amor de la sieuna morfologia mas tanben pr’amor qu’es carronhaire. Aquò vòl pas dire que siá un animal que necessita èsser caçat e mòrt. La siá foncion dins la natura es basica. Manja d’animals mòrts, e tanben vius, que serián un nuclèu d’infeccions pels autres animals.
Aprene a aimar a totas las espècias pòt èsser malaisit. Mas sonque lo cambiament de la pensada de l’òme sauvarà las espècias qu’encara demòran vivas uèi. E aital sobreviurà tanplan una espècia asiàtica coma l’ièna raiada.
Un article de Christian Andreu*
*Dempuèi uèi trobarètz una pichona biografia dels redactors de Sapiéncia en la seccion Qui sèm.
